نگاهی به چهار دهه موفقیت صنعت پتروشیمی در مسیر اثرگذاری و استقلال
کاهش خام فروشی ، شاه کلید بازارهای جدید
مشعل صنعت نفت ایران پس از انقلاب اسلامی فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته که بسیاری از قدرت های جهان در هر کدام از این شرایط سخت در انتظار زمین خوردن آن بودند. آنچه صنعت نفت و زیرمجموعه های آن در بیش از چهار دهه اخیر در جریان جنگ تحمیلی، دوران بازسازی و سازندگی، دوران تحریم و جنگ اقتصادی و کرونا از سر گذرانده است، می توانست هر صنعتی را تضعیف کند و از پای در بیاورد، اما صنعت نفت و بخصوص صنعت پتروشیمی نه تنها کم نیاورد، بلکه به یکی از بازوهای مهم صنعت نفت و اقتصاد کشور تبدیل شده است. صنعت پتروشیمی که مجموعه ای از شرکت های خصوصی را تشکیل می دهد به دانش روزآمد دنیا مجهز است و موضوع سرمایه گذاری جدید و ادامه راه پروژه های جدید از اهمیت زیادی برخوردار است؛ با این حال محدودیت هایی که کشورهای غربی و به خصوص آمریکا سعی کردند در این چند دهه اعمال کنند، سد راه این صنعت نشده است.
امروز و در آستانه چهل و سومین سالگرد پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی با صنعتی رو به رو هستیم که علاوه بر مدیریت نیازهای داخلی، سهمی قابل توجه در بازارهای جهانی دارد. صنعتی که در سال 57 تنها 6 پروژه پتروشیمی فعال در کشور داشت، اما امروز به بیش از 60 مجتمع پتروشیمی رسیده است. صنعت پتروشیمی خود را در افق 1404 می بیند و تلاش می کند با حداقل 28 طرح جدید ظرفیت تولید خود را به 133 میلیون تن در 1404 برساند.
کاهش خام فروشی؛ مهم ترین دستاورد صنعت پتروشیمی مستقل
اگرچه توسعه صنعت پتروشیمی زمینه ساز تحولات بسیار زیادی در کشور و اقتصاد است، اما یکی از مهم ترین اثرگذاری ها برای اقتصاد کشور و سودآوری چند برابری برای خود این صنعت، تلاش در جهت تکمیل زنجیره ارزش تولید محصولات و جلوگیری از خام فروشی است. صنعت پتروشیمی ایران با تولید کود شیمیایی شروع کرد و در ادامه اوره و آمونیاک وانواع واحدهای متانول را در دستور کار و اولویت قرار داد، اما خیلی زود متوجه شد که برای ماندگاری در بازار جهانی لازم است تنوع محصول بیشتری داشته باشد و برای سود بیشتر خود و استقلال و اعتبار بین رقبا لازم است همه چرخه تولید محصولات را در اختیار خود قرار دهد و از خام فروشی بپرهیزد.
نگاهی به بازار جهانی پتروشیمی نشان می دهد که علاوه بر نیاز به افزایش کمی محصولات پتروشیمی در بازار جهانی لازم است ارزش و کیفیت محصولات راهم افزایش دهیم. در حال حاضر ارزش فروش کل محصولات پتروشیمی و شیمیایی جهان با احتساب صنایع تکمیلی و پایین دستی در سال 2020، حدود 3670 میلیارد دلار برآورد شده است. چین به تنهایی با 1488 میلیارد دلار ارزش فروش و سهم 44 درصدی در جایگاه نخست دنیا قرار گرفته است. ایران با احتساب مجموع صنایع پتروشیمی و صنایع پایین دستی، حدود 17 میلیارد دلار محصول، تولید و روانه بازارهای داخلی، منطقه ای و جهانی کرده است؛ در حالی که ظرفیت تولید سالانه محصولات پایه صنعت پتروشیمی در سال 2020 در جهان 860 میلیون تن بوده است، سهم چین 260 میلیون تن،، سهم آمریکا 104 میلیون تن، سهم عربستان 44 میلیون تن و سهم ایران تنها 30 میلیون تن بوده است. به عبارتی ایران در این آمار نفر دوم منطقه و پس از عربستان قرار گرفته است.
اما نکته قابل توجه در این آمار، روند رو به رشد و تغییر ایران است. صنعت پتروشیمی ایران با بررسی و ارزیابی درست از بازار و آنچه در قالب جهش دوم و سوم خود و پس از آن پیش بینی کرده است، تلاش می کند محصولات خود را متنوع تر از 8 محصول اولیه و پایه یعنی متانول، آمونیاک، اتیلن، پروپیلن، بوتادین وBTX بنزن، تولوئن و زایلین عرضه کند. پیش بینی می شود صنعت پتروشیمی ایران با اجرای برنامه های هدفمند در سال 2026 (1404) با ظرفیت تولید سالانه 57 میلیون تن به جایگاه اول منطقه دست یابد.
باید توجه داشت که همه نیازها و زیرساخت های لازم برای صنعت پتروشیمی در کشور فراهم است، اما تا به حال تنها 30 درصد از ظرفیت موجود در واحدهای تولیدی در حوزه صنایع تکمیلی پتروشیمی فعال شده اند و آنچه امروز به عنوان هدف مهم کلان آینده در نظر گرفته شده، توسعه فعالیت های صنایع تکمیلی با هدف کاهش خام فروشی است. حالا دیگر همه مسئولان کشور و صنعت نفت به خوبی می دانند که پتروشیمی همان مسیری است که ما را به سوی قطع خام فروشی و استقلال اقتصادی هدایت می کند.
تکرار هدفی مهم در برنامه های بلند مدت
آنچه امروز صنعت پتروشیمی به عنوان پروژه های تکمیل زنجیره ارزش و طرح های پیشران، فعال سازی صنایع کوچک و پارک های صنعتی و شیمیایی در پیش گرفته، نمود عینی همین تلاش است. براساس برنامه های تعریف شده در سال 1404 میانگین ارزش محصولات پتروشیمی نسبت به هم اکنون افزایش چشمگیری می یابد و زنجیره توسعه صنعت پتروشیمی به سمت تولید محصولات راهبردی و مورد نیاز در صنایع داخلی پایین دستی پتروشیمی، افزایش ظرفیت صادراتی و تأمین ارز مورد نیاز کشور خواهد رفت. موضوع ساخت و توسعه شهرک های تخصصی پتروشیمی به خصوص در نواحی مرزی و در مسیر توسعه اشتغال، از جدیدترین تصمیم ها در این حوزه است.
مسئله مهم دیگر قابل تاکید دراین زمینه، تاکید قانونی و برنامه ریزی بلند مدت کشور در جهت کاهش خام فروشی پتروشیمی است. برنامه ششم توسعه کشور، صنعت پتروشیمی را صنعتی در جهت توسعه پایدار و متوازن و در مسیر کاهش خام فروشی پیش بینی کرده است. بدون تردید پرهیز از خام فروشی و تکمیل زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی به علت زیرساخت های موجود می تواند در توسعه این صنعت ارزش آفرین یک مزیت به شمار آید که با یک برنامه منسجم، رسیدن به اهداف پیش بینی شده میسر خواهد شد. از سوی دیگر، ماموریت اصلی اقتصاد ایران برای 10 سال آینده، اشتغالزایی، ایجاد رفاه برای مردم و افزایش اقتدار اقتصادی کشور است و صنعت پتروشیمی چه در بخش بالا دست و چه در صنایع تکمیلی، سهم عمده ای در تحقق این اهداف خواهد داشت.
جای خارجی ها خالی نماند
یکی از زمینه های دیگری که صنعت پتروشیمی را به صنعتی قابل اتکا و افتخار تبدیل کرده، تلاش و موفقیت های بسیار آن در حوزه فناوری و کاهش وابستگی به کشورهای خارجی است. صنعت پتروشیمی صنعتی است که به شکل مداوم نیازمند به روزرسانی تجهیزات و دانش فنی است و بسیاری از بخش هایش در این چند دهه با همکاری شرکت های خارجی ساخته شد، اما این شرکت ها با تحریم های مختلف، یکباره مسئولیت و تعهداتشان را ترک کردند و قصد داشتند خسارت های سنگین برای صنعت پتروشیمی داشته باشند. صنعت پتروشیمی به کمک متخصصان داخلی و دانشگاهی خود توانست بخش قابل توجهی از جای خالی شرکت های خارجی را پر کند و از وابستگی به آنها بکاهد. شرکت های پتروشیمی و دانش بنیان و فناور به خصوص در چند سال اخیر که تحریم های مستقیمی علیه صنعت پتروشیمی اعمال شده است، با سختی بیشتری تلاش کردند و موفقیت های شیرینی حاصل شد.
باید یادآور شویم که ریشه و شروع این تلاش چهار دهه ای صنعت نفت و صنعت پتروشیمی، انقلاب اسلامی ایران و تلاش برای حق طلبی و استقلال کشور بوده است. اینکه امروز صنعت پتروشیمی، صنعتی جهش یافته و در رقابت با بازارهای جهانی است و افقی بلند و روشن را برای خود می بیند به دلیل تلاش ها و جان فشانی هایی است که جوانان ایران در این سال ها داشته اند. صنعت پیشرو پتروشیمی با تلاشی که برای تکمیل زنجیره محصولات پتروشیمی و ارتباط با پایین دستی دارد، تا حد زیادی از خام فروشی محصولات مهم و راهبردی پتروشیمی جلوگیری کرده و جلوی واردات بسیاری از محصولات و یا کاتالیست های کلیدی را گرفته است و امروز به دنبال جایگاهی مهم در صنعت جهانی پتروشیمی است.