نگاهی تاریخی به آغاز روند شکل گیری مسئله زمین و صنعت نفت در جهان
نفت، زمین و تقاضای بیشتر
مشعل اگر چه تاریخ نفت در خاورمیانه از ایران آغاز می شود، اما تاریخ نفت جهان، جایی در ایالت پنسیلوانیای آمریکا در سال 1859 آغاز می شود. این شروع تاریخی صنعت نفت در آمریکا موجب شد بسیاری مسائل و مباحثی که درباره نفت شکل گرفته است، از آنجا آغاز شود و به نوعی مسائل نفت آمریکا به تمامی جهان تسری پیدا کند. در مطلب پیش رو نگاهی تاریخی داریم به ریشه مسئله اجازه ملک و بهره مالکانه در ابتدای کشف نفت در امریکا؛ جایی که نخستین قراردادهای نفتی در آن شکل گرفت.
حدود 250 سال از ورود اروپایی ها و به اصطلاح سفیدهای اروپایی به سرزمین ناشناخته اما دارای ساکنانی که بعدها به آنها «سرخ پوست» گفتند، می گذشت که در منطقه پنسیلوانیا نفت پیدا شد. صاحبان اصلی آمریکا که در آن زمان به عنوان اقلیت های بومی معرفی می شدند، تار و مار شده بودند و خط کش های قانونی، لوله های تفنگ و نگاه های درهم نظامیان آمریکایی کار را بر سرخ پوستان بسیار سخت کرده بود. پول زیاد، زمین های بکر، ایده های جدید برای توسعه بیشتر و تفکری که می گفت سرزمین آمریکا را خدا به ما بخشیده است و باید از مواهب آن بیشترین بهره را ببریم، موجب شده بود هر قسمتی از خاک آمریکا جولانگاهی برای کسب ثروت بی توجه به هر امر دیگری شود. «نفت» یک منبع لایزال ثروت شده بود و دست پیدا کردن به «نفت» نه تنها یک کسب ثروت بلکه به یک آینده نگری می ماند که در سیاهی آن می شد مانند آیینه، تصویر فناوری های نوین قرن بیستم و بیست و یکم را دید. در میان مسائل پرشمار صنعت نفت شاید یکی از اصلی ترین و نخستین آنها مسئله اجاره زمین و نوع پرداخت های سود کشف نفت و تقسیم آن بود. مسئله ای که هم زمینه های قابل توجه اقتصادی داشت و هم خود زمینه ای شد برای تحولات صنعت نفت در قرن بیستم و بیست و یکم.
زمین کجاست تا نفت پیدا کنیم؟
کم کم هر کس که می توانست و سرمایه ای داشت به دنبال زمین می گشت تا کار حفاری را برای پیدا کردن «نفت» آغاز کند. زمینه های پیدایش وضعیتی خصوصی و دور از سیطره دولت در چنین فضایی رشد کرد و به صنعت نفت آمریکا جهت داد. برنارد مومر در کتاب «نفت و حاکمیت ملی» در این باره می نویسد: «در آمریکا، استعمارگرانی که به سمت غرب پیشروی می کردند، زمین و منابع معدنی نهفته در آن را به تملک خویش درمی آوردند. به همین ترتیب تا سال ۱۹۰۹ هر کس می توانست قطعه زمینی را که در قلمرو دولت قرار داشت در اختیار گرفته و در آن عملیات تجسس و اکتشاف منابع معدنی را دنبال کند و با صرف مقدار معینی سرمایه، آن را به تملک خود درآورد. ولی در نقاط نزدیک به بخش های پرجمعیت واقع در ساحل شرقی که تولید نفت آغاز شده بود، جای پای مالکیت بخش خصوصی کاملا مستحکم شده بود؛ از این رو باید گفت که صنعت جدید بر پایه قراردادهای اجاره بنا شده بود. از کل ۱/۵۶ میلیون جریب ملک نفتی موجود در سال ۱۸۹۰ میلادی نزدیک به چهار پنجم آن به صورت استیجاری در دست بهره برداری بود. یک پنجم باقیمانده نیز یا توسط بخش خصوصی خریداری شده و یا از سیطره مالکیت دولتی خارج شده بود. در آن ایام کمتر کشاورزی بود که به کار تولید نفت اشتغال داشته باشد و از همان ابتدای کار مالکان و شرکت های اجاره کننده به وضوح قابل تشخیص بودند. به عبارت دیگر، صنعت نفت آمریکا از همان اوان پیدایش، صنعتی مدرن بود».
شکل گیری بازار نفت خام
در کنار مسئله زمین، اندک اندک بازار نفت خام هم به وجود آمد. مردم دیگر برای روشنایی هایشان از زغال سنگ استفاده نمی کردند و با آمدن نفت سفید، متوجه شده بودند که بهترین روشنایی آن زمان را پیدا کرده اند. با افزایش تقاضا برای نفت سفید، زغال استفاده از زغال سنگ برای روشنایی هم از رونق افتاد، خرید و فروش نفت سفید بیشتر شد و همین مسئله موجب پیدایش بازار نفت خام در ابتدایی ترین صورت آن در تاریخ صنعت نفت شد. برنارد مومر در کتاب«نفت و حاکمیت ملی» در این باره آورده است: «تقاضا برای نفت سفید، که برای تأمین روشنایی استفاده می شد و ابتدا از نفت زغال سنگ به دست می آمد، عامل پیدایش بازار نفت خام بود. البته نفت سفید حاصل از نفت خام، کیفیت به مراتب بهتری داشت، ولی کمیاب بود چون برای تولید آن از نفتی استفاده می شد که به طور طبیعی و به میزان بسیار محدود، در نقاط مختلف روزمینی ظاهر می شد، اما در سال ۱۸۹۵ که حفر اولین چاه نفت تجاری در پنسیلوانیا به پایان رسید، این وضع یکباره دگرگون گردید».
نخستین قراردادهای اجاره نفتی
حالا که بازار وجود داشت و نفت هم از زمین های متنوعی در آمریکا استخراج می شد و محاسبات نشان می داد که سود این ماده هر ماه و هر سال بیشتر و بیشتر می شود، زمین هایی نفت خیز، بهای بالاتری پیدا کردند و اجازه این زمین ها و نوع پرداخت های بهره مالکانه شان به نخستین و اصلی ترین مسئله های تاریخی صنعت نفت تبدیل شد. برنارد مومر در کتاب «نفت و حاکمیت ملی» در این باره آورده است: «اولین قراردادهای اجاره نفتی در اولین قرارداد اجاره که به سهولت در سال ۱۸۹۵ منعقد گردید، میزان بهره مالکانه، ۴/۲۰ دلار در ازای هر بشکه نفت تولیدی تعیین شد. در نتیجه، رقابت بسیار شدیدی برای اجاره کردن زمین های مجاور که از پتانسیل نفتی برخوردار بودند، درگرفت، ولی طی 12 ماه نخست، قیمت نفت خام بین 20 دلار هر بشکه و 10 سنت هر بشکه در نوسان بود. قیمت 20 دلار هر بشکه نوعی قیمت «خرج دررفته بود که بر مبنای قیمت تولید نفت سفید از زغال سنگ محاسبه می شد و چندی نگذشت که این روش قیمت گذاری از صحنه بازار محو و ناپدید شد، اما قیمت 10 سنت برای هر بشکه نفت خام، ناشی از کمبود حاد و شدید امکانات ذخیره سازی و حمل و نقل بود. نرخ های بهره مالکانه و پاداش ها نیز به تناسب همان شرایط نوسان داشت. با این وصف، به نظر می رسد که در طول 10 سال بعد از آن، ۵۰ درصد نرخ معمول بهره مالکانه که حتی با وجود آن، تولید نفت، فعالیتی بسیار پرسود محسوب می شد. طبق یکی از برآوردها، چاهی که روزانه 20 بشکه نفت خام تولید داشت، با وجود میزان بهره مالکانه معادل ۲/۳۷ دلار برای هر بشکه، هزینه های لازم را تأمین می کرد. با در نظر گرفتن چاه های خشک (که در آن چهار چاه از پنج حلقه چاه حفاری شده را تشکیل می داد) و متوسط طول عمر چاه های تولیدی (18 ماه)، قیمت سربه سری آن ایام تا سطح ۶/۳۵ دلار بالا رفت در واقع در همان سال ۱۸۶۵، قیمت ها در طیفی بین ۴ دلار و ۱۰ دلار هر بشکه قرار داشت، چنانکه امکانات تولیدی نویدبخش و امیدوارکننده بود، میزان پاداش ها و حتی بهره مالکانه نیز افزایش می یافت و در برخی موارد، نرخ های بهره مالکانه به ۷۵ درصد و میزان پاداش ها هم به سطح 2 هزار دلار در هر جریب زمین می رسید. بعدها که ۵۰ درصدی رایج شد، میزان پاداش های قابل پرداخت در ازای هر جریب زمین مربوطه هم تا سطح 4 هزار دلار و حتی 10 هزار دلار افزایش پیدا کرد. افزون بر این، مالکان و زمین داران از چنان قدرتی برخوردار بودند که می توانستند قطعات قابل اجاره یک تا 8 جریبی را به قطعات نیم جریبی حداقل دارای سه چاه نفتی تقسیم بندی کنند».