هنر ایران و ایرانیان را بشناسیم (بخش سوم)
زیبایی سخن می گوید
ایران از دیرباز کانون و مهد فرهنگ و هنر و تمدن بوده است. اگر نگاهی کوتاه به تاریخ بیاندازیم شاید سه تا چهار سرزمین را بیشتر نشناسیم که بیش از 7 هزار سال قدمت داشته باشند. به هر حال چنانچه در دو هفته گذشته هم گفته ایم، هنر فقط سینما نیست و ایران ما دریایی از هنرهای مختلف است. در این سری از مطالب کوشیده ایم تا تنها و تنها گوشه ای از هنرهای سرزمین مان را نشان دهیم. هنرهایی که هنوز هم زنده اند و حضور اجتماعی دارند و اگر ما به عنوان ایرانی بیشتر به آنها توجه کنیم و قدرشان را بدانیم زنده تر و پویا تر خواهند شد. کافیست به اطراف مان بیشتر دقت کنیم و سخن زیبایی ها را در عین دیدن، بشنویم. بخش سوم از این مطلب را دنبال کنید و در عین خواندن آن دقت کنید که چگونه می توانید از هنرهای کهن ایرانی در زندگی های جدید، بهره ببرید.
قلم کاری
حتما نام سفره قلم کار را شنیده ای و در بسیاری از سریال ها و فیلم هایی که درباره تاریخ معاصر ایران ساخته شده اند، لباس ها و پوشش های مختلفی را دیده اید که با زمینه سفید، طرح های خاصی روی آنها نقش بسته است. این یک هنر خاص و اختصاصی ایرانی است که قلم کاری نام دارد. این هنر در حقیقت شیوه ای خاص و ایرانی از چاپ سنتی طرح روی پارچه است و در اصطلاح اهل فن به آن «هنر نقش زدن روی پارچه» می گویند. قلم کاری زمان صفویه در ایران پا گرفت و به اوج شهرت رسید، فلذا منبع و مرکز اصلی هنر قلم کاری شهر اصفهان است. از جمله طرح هایی که در قلم کاری استفاده می شوند، می توان به مواردی چون: مناظر تاریخی، مینیاتور، گل وبوته و اسلیمی، زنجیره و کتیبه اشاره کرد. همچنین اگرچه پارچه نخ پنبه، بهترین پارچه برای کار قلم کاری است، چاپ را به خوبی جذب و نگهداری می کند، اما قلم کاران از پارچه های دیگری چون پارچه های ابریشمی، کرباس، متقال، ململ حاجی علی اکبری، چلوار و کتان بافت خارجی هم استفاده می کنند. بد نیست کنار این همه سفره یک بارمصرف که هر کدام از آنها بالاترین و بیشترین آسیب را به محیط زیستمان می زند، از سفره های زیبای قلم کاری استفاده کنیم و شاید برای روتختی ها، روبالشی ها و برخی از لباس های تزیینی مان بتوانیم از این هنر ارجمند و فاخر ایرانی بهره بگیریم، نه اینکه نگاه و چشممان به جنس های ترکیه ای و چینی باشد.
کاشی کاری
شاید ایران از نظر فرهنگی با هیچ هنری بیشتر از کاشی کاری و فرش بافی ایرانی به دنیا معرفی نشده باشد. کاشی سازی و کاشی کاری ایران، یکی از نمادهای بارز فرهنگ ایران و اسلام شده است. این هنر قدمتی بسیار دیرینه در فلات ایران دارد و ریشه اش به دوران عیلامی ها، هخامنشی ها و ساسانی ها بازمی گردد. کاشی کاری در دوران تاریخ ایران اسلامی دچار تحولات ویژه ای شد و نقش های تجریدی در آن گسترش پیدا کرد. نکته بسیار جالب توجه این است که کلمه «کاشی» از شهر کاشان اقتباس شده است، چراکه قدیمی ترین های کاشی در این شهر وجود داشته است. در مجموع بسیاری از محققان شروع کاشی کاری دوران جدید ایران را از قرن چهارم هجری قمری دانسته اند. شاید انواع کاشی ها را بتوان به این شکل نام برد: کاشی یکرنگ، کاشی معرق، کاشی هفت رنگ، کاشی زرنگار یا طلایی، تلفیق آجر و کاشی و کاشی های مکتوب یا کتیبه دار. عموما از هنر کاشی کاری در معماری بهره گرفته می شود و بناهایی چون: مساجد، مدارس، کاخ ها، حمام ها و پل ها را با آن تزیین می کنند. پیشنهاد می کنیم به هر کجای ایران که سفر می کنید، آثار تاریخی را که می بینید، بهتر دقت کنید و از دیدن کاشی ایرانی لذت بیشتری ببرید، ضمن اینکه این روزها با تغییراتی که در سبک زندگی ما به وجود آمده، هنوز هم می توانید از کاشی ایرانی بهره ببرید و از آن در خانه هایتان استفاده کنید. چه به عنوان یک قاب روی دیوار و چه به عنوان بخشی از تزیینات آشپزخانه یا ستون های خاص.
خاتم کاری
عموم ایرانیان جعبه یا وسیله ای خاتم کاری شده در منزلشان وجود دارد. جعبه ها یا ظروفی که یا قیمتی ترین اشیا را درون آنها می گذارند یا اینکه به عنوان ظروف زینتی در معرض دید قرار می دهند. در دایره المعارف هنر ایران درباره خاتم کاری آمده است: «هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزاییک، با مثلث های کوچک. طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم، نقش بندی می کنند. مثلث ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می سازند. هرچه مثلث ها ریزتر و ظریف تر باشند، خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود». بسیاری از محققان معتقدند که ریشه این هنر از دوران مغولان و تحت تاثیر هنر و تمدن ایران از چین قرار دارد، اما به هر حال هنر خاتم کاری در دوران صفویه به اوج خودش رسید و زیباترین خاتم کاری ها برای آن دوران است. برای نمونه از آثار خاتم کاری اعلای صفویه می توان به مواردی چون: صندوق مرقد امامزاده سیدعلاءالدین حسین، فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 هـ. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است. صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون، مادر گرامی حضرت حجت(عج) در سامرا که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است، اشاره کرد.