توسعه فناوري و تجاري سازي يافته هاي پژوهشي، موانع و راهكارها
حسين رسولي * شرکت پژوهش و فناوري پتروشيمي، عهده دار توليد فناوري مورد نياز صنعت پتروشيمي کشور است. اين شرکت پس از شناسايي فناوري هاي مورد نياز در حوزه هاي فناوري توليد محصولات پتروشيمي و نيز فناوري هاي مرتبط نظير کاتاليست ها و مواد شيميايي راهبردي، با گذر از مراحل آزمايشگاه تا واحد نيمه صنعتي اقدام به پژوهش و توليد فناوري مي کند.از جمله نتايج حاصل از فعاليت هاي شرکت، مي توان به فناوري هايي اشاره کرد که دانش فني آنها تا مراحل پايلوت و نيمه صنعتي به دست آمده و آماده واگذاري است؛ اما در امر تجاري سازي دچار چالش ها و موانعي شده كه در اين مقاله سعي بر آن است به برخي از عمده ترين اين موانع پرداخته شود.
معرفي تجاري سازي
ضرورت تجاري سازي زماني مشخص مي شود که بدانيم توليد ملي از پژوهش و فناوري ملي و ايده هاي داخلي سرچشمه مي گيرد، از اين رو يکي از عوامل پيشرفت کشورها در تجاري سازي، پژوهش هاي مرتبط در شركت هاي دانش بنيان، پژوهشگاه ها، دانشگاه ها، موسسات و شركت هاي پژوهشي است. در ابتداي فرايند تجاري سازي، ما به بازار نياز داريم که به شکل گيري ايده منجر مي شود. سپس تهيه مقدماتي طرح تحقيقاتي و اجراي تحقيقات و نمونه سازي و در آخر تدوين دانش فني.تا اينجا ما به محصول نرسيده ايم، بلکه فقط دانش توليد کرده ايم. اگر بخواهيم دانش را به محصول تبديل کنيم، بايد فاز دوم را به اجرا درآوريم و از مفهوم فناوري استفاده کنيم. فناوري، يعني کاربردي کردن علم. به عبارتي تجاري سازي يعني تبديل يافته هاي جديد و ايده هاي پژوهشي به محصولات، خدمات و فناوري قابل ارائه به بازار. مفهوم تجاري سازي، فرايندي است که در آن ايده هاي اوليه به سمت يک کاربرد تجاري هدايت مي شوند؛ اما از ميان صدها ايده اوليه، تعداد محدودي به کاربرد نهايي مي انجامد.از مهم ترين روش هاي تجاري سازي دستاوردهاي پژوهش و فناوري در دانشگاه ها و موسسات پژوهشي، مي توان ارائه ليسانس، فرانشيز، سرمايه گذاري مشترک و فروش مستقيم کالا يا خدمت را نام برد. مواردي که در فرايند تجاري سازي با آن سرو کار داريم، نياز به مالکيت فکري و حقوقي، قيمت گذاري دانش، توليد محصول جديد، بازاريابي، مديريت فناوري، توليد، مديريت مالي و اقتصادي، انتقال فناوري و مديريت پروژه است که پيش زمينه هاي تجاري سازي به شمار مي روند. فرايند تجاري سازي فناوري، فرايندي ساده و خطي نيست؛ بلكه فرايندي پيچيده است كه بازيگران متعدد با توانمندي هاي گوناگون در آن ايفاي نقش مي كنند و به طور كلي فرايند ايده تا بازار (علم تا عمل) را مي توان به سه مرحله مجزا تبديل كرد كه به صورت زير مشخص مي شود.
موانع و چالش هاي تجاري سازي
پيدايش سبک هاي جديد فعاليت هاي علمي و آموزشي، نقش جاري دانشگاه ها و موسسات پژوهشي را به عنوان منبع اساسي توليد دانش مورد ترديد قرار داده است. بر اين اساس سال هاي اخير در سطح کشورهاي پيشرفته، دانشگاه ها بر مبناي آموزه هاي انقلاب دوم آکادميک، پس از دوره هاي آموزش و پژوهش، تجاري سازي نتايج تحقيقات را در فرا ديد خود قرار داده اند. انقلاب دوم دانشگاهي، يعني اينکه بايد تجاري سازي فرايند به دست آمده از نتايج تحقيقات، به بازارعرضه شود. با توجه به اين موارد، تغيير پارادايم سياست هاي آموزشي و ورود به پروسه انقلاب دوم آکادميک را واقعيتي گريز ناپذير کرده است. بر مبناي رويکرد «نتيجه سياست هاي حاکم، بايد انتقال سريع نتايج اين تحقيقات به شرکت هاي بخش خصوصي و عمومي با همکاري دستگاه ها در راستاي نفع عمومي باشد.» همه مفاهيم ذکر شده، معطوف به يک ساز ه اصلي، آن هم جهت گيري مراکز آموزشي و دانشگاه ها به سمت اقتصاد، علم و انطباق فعاليت هاي شان با نيازهاي بازار است. بر اساس شرايط موجود، ايجاد روش هايي براي ارتقا و افزايش احتمال موفقيت فرايند تجاري سازي بسيار دشوار است. اغلب زمينه هاي توليد صنعتي، مصرف، آموزش عالي و حتي پژوهش، يك موضوع الگوبرداري شده و وارداتي به كشور بوده و براساس نياز واقعي جامعه شكل نگرفته است و به منظور طراحي سازوكارهاي تجاري سازي دانش كه به صورت عملي قابليت اجرا داشته باشند، در مرحله اول به شناسايي موانع و چالش هاي پيش روي تجاري سازي در عرصه موسسات پژوهشي و دانشگاه ها نياز دارد. با اينکه هزينه هاي تجاري سازي بين 10 تا 100 برابر هزينه هاي تحقيق و توسعه است و کمتر از 5 درصد ايده ها به صورت موفقيت آميز تجاري مي شوند؛ اما شواهد بيانگر آن است که دولت ها، دانشگاه ها و موسسات پژوهشي با وجود توجه مشترکشان به تجاري سازي تحقيقات، از برخي لحاظ ابزار و اطلاعات لازم را براي پايش عملکردها، تحليل روندها، ارزيابي راندمان و يادگيري از تحقيقات براي اقدام هاي برتر و سياست گذاري مناسب را در اختيار ندارند، بنابراين هنوز انجام اين مهم با موانعي همچون عوامل درون سازماني يا موانع مربوط به فرستندگان يا انتقال دهندگان فناوري و موانع برون سازماني مربوط به مصرف کنندگان فناوري همچون بخش صنعت مواجه است.
از مهم ترين چالش هاي تجاري سازي يك محصول مي توان به موارد زير اشاره کرد:
1) نبود مشوق هاي لازم براي توليدكنندگان فناوري در صورت به نتيجه رسيدن پژوهش و كسب فناوري
2) كاهش تمايل توسعه دهندگان بخش خصوصي براي سرمايه گذاري روي دانش هاي فني بومي به علت خصوصي شدن صنعت پتروشيمي كشور و ريسك هاي استفاده از دانش هاي فني بومي
3) تمايل سرمايه گذاران به خريد فناوري هاي خارجي به دليل برخورداري از مزايا و مشوق هاي مختلف موجود در خريد دانش هاي فني خارجي براي تصميم گيرندگان، مهندسان و بهره برداران و نداشتن جذابيت سرمايه گذاري بومي
4) افزايش ريسك سرمايه گذاري روي دانش هاي فني بومي به دليل فقدان تضمين فروش محصولات توليد شده با دانش داخلي در مقايسه با محصولات وارداتي
5) الزام هاي اخذ مجوز هاي تجاري کردن محصول از جمله
(FTO (Freedom To Operate
6) نبود صندوق هاي سرمايه گذاري پرخطر
7) ورود ليسانس گيرنده به چرخه رقابت با ليسانس دهنده
8) چالش هاي حقوقي حمايت از دارايي فکري در مدت قرارداد
9) وابستگي به ليسانس گيرنده در مورد کيفيت و کارايي محصول وارد شده به بازار
10) مشکلات در روند ثبت شرکت مشترك با بخش خصوصي و وجود بروکراسي اداري
11) شكاف فرهنگي بين صنعت و پژوهش
12) نبود انعطاف بروكراتيك
13) مديريت غير اثر بخش دفاتر انتقال فناوري شركت هاي داخلي
14) نبود حمايت هاي مالي از پژوهش ها تا سطح ايجاد واحدهاي مرجع
15) كمبود اطمينان متقابل بين بخش دانشگاهي و موسسات پژوهشي با صنعت و سرمايه گذاران
16) توانمندي هاي ناكافي نيروي انساني، پيچيدگي و چندتخصصي بودن و كمبود تجربه مستند در اين زمينه
17) موانع ساختاري و سازماني
18) ترجيح محصولات خارجي بر مشابه داخلي آن، چراكه وقتي محصولي داخلي توليد مي شود، مديران مياني و پايين دست، تمايلي براي استفاده از اين محصولات و تجهيزات ندارند و استفاده از محصول خارجي را ترجيح مي دهند. علاوه بر آن به دليل منافعي که براي برخي افراد و واسطه ها از طريق واردات به وجود مي آيد، مثل سفرهاي خارجي و... استفاده از محصول خارجي ترجيح داده مي شود.
19) نبود استانداردهاي زيست محيطي جامع و كامل
در ادامه با توجه به اينكه براي ورود به بازار هاي جهاني، اخذ مجوز هاي لازم از جمله FTO مورد نياز است، به بررسي مفهوم و چگونگي اخذ آن مي پردازيم. آناليز اخذ
Freedom to Operate Analysis) FTO)
الف) تعريف FTO
FTO توانايي انجام يك فعاليت تجاري مشخص(تجاري سازي يك محصول، ارائه خدمت، انجام فرايند ساخت يا استفاده از يك محصول) و بدون نقض حقوق مالكيت معنوي طرف ديگر است. به عبارت ديگر، زماني كه اختراعي به ثبت مي رسد، اين پتنت ثبت شده مانع از تجاري سازي فناوري مورد ادعا از سوي طرف ديگري مي شود، ولي صاحب فناوري ثبت شده نيز براي تجاري سازي آن در هر منطقه جغرافيايي، بايد آناليز FTO را در آن منطقه انجام دهد.
ب) مراحل انجام آناليز FTO
- آشنايي كامل با محصول يا فناوري هدف براي تجاري سازي
- جست وجو در بانك هاي اطلاعاتي پتنت هاي ثبت شده و يا در حال ثبت درباره فناوري يا محصول هدف براي تجاري سازي
- تهيه گزارش جامع از پتنت هاي در حال ثبت و يا ثبت شده كه با محصول يا فناوري هدف مشابهت دارند.
- تطابق محصول نهايي توليدي با مشخصات ارائه شده در پتنتي که به ثبت رسيده است.
- بررسي و آناليز دقيق اين گزارش از سوي وكيل حوزه ثبت اختراعات
- تعيين اينكه پتنت هاي مشابه از اعتبار لازم برخودار هستند يا خير كه ممكن است 20 سال از ثبت آنها گذشته و اعتبار نداشته باشند يا اينكه صاحب دانش ثبت شده، به دليل مشكلات مالي، اعتبار پتنت ها را تمديد نكرده باشد.
- تعيين ريسك هاي پيشروي تجاري سازي محصول هدف در صورت نقض حقوق اختراعات موجود ثبت شده يا در حال ثبت معتبر
ج)خروجي آناليز FTO
در صورت وجود پتنت هاي معتبر مشابه، چند راه حل براي رفع مشكلات پيشروي تجاري سازي فناوري يا محصول هدف به دليل نقض حقوق اختراعات ثبت شده پيشنهاد مي شود:
- تماس با صاحب پتنت يا پتنت هاي مشابه و پيشنهاد خريد پتنت مورد نظر
- خريد حق امتياز استفاده از پتنت ثبت شده (ليسانس) براي يك محصول مشخص در مدت زمان مشخص و ظرفيت تعيين شده
- انعقاد قرارداد ليسانس مشترك با صاحبان پتنت هاي مشابه
- ثبت پتنت مشترك بين صاحبان پتنت ها
- تجاري سازي محصول در منطقه جغرافيايي ديگري كه در آن منطقه، محدوديتي براي توليد وجود نداشته باشد(پتنت ثبت شده اي در آن منطقه وجود نداشته باشد و بتوان FTO ارائه كرد)
- منتظر ماندن تا رسيدن به پايان زمان اعتبار پتنت هاي مشابه
د)هزينه انجام آناليز FTO
هزينه انجام آناليز FTO بر اساس پيچيدگي موضوع و وسعت آن از سوي يك شركت اروپايي در محدوده 2 هزار تا 20 هزار پوند انگليس تخمين زده شده است و بر اساس زماني كه صرف انجام اين آناليز مي شود، هزينه آن متغير است. يكي از شركت هايي كه در اروپا آناليز FTO را انجام مي دهد، شركت IAM consultants Ltd در كشور ليتواني است كه تاكنون براي شركت هاي مختلف اروپايي و آسيايي در حوزه هاي گوناگون اين آناليز را انجام داده است.
هـ) لزوم انجام آناليز FTO
از آنجا كه اختراعات ثبت شده، از حقوق مالكيت معنوي برخوردارند و در صورت نقض اين حقوق، شكايت هاي واصله در دادگاه هاي كشورهاي مختلف مورد بررسي قرار خواهد گرفت، از اين رو قبل از انجام هرگونه فعاليت تجاري در خصوص يك محصول جديد در يك منطقه جغرافيايي مشخص، بايد آناليزFTO را در آن منطقه انجام داد تا ريسك هاي پيشرو را به حداقل رساند.
در صورت انجام نشدن FTO قبل از تجاري سازي محصول يا فناوري هدف و نقض حقوق اختراعات ثبت شده، در صورتي كه صاحب يا صاحبان پتنت هاي مشابه به دادگاه شكايت كنند، بلافاصله فرآيند توليد محصول به صورت موقتي تا زمان صدور حكم نهايي از سوي دادگاه متوقف مي شود.