گردشگری صنعتی؛ راهبردی موفق و تجربه شده در دنیا برای زنده کردن صنایع مختلف
پنجره ای طلایی برای تولد دوباره
مشعل گردشگری صنعتی، گونه ای از گردشگری است که در آن، مقصد مورد نظر شامل مکان های صنعتی با مشخصات و ابعاد متفاوتی است؛ اگرچه گردشگری صنعتی، مفهومی جدید نیست و در بسیاری از کشورها از گذشته وجود داشته؛ اما برای ما و در ایران، این موضوع با توجه به بسترهای اندکی که تاکنون داشته، تا حد زیادی جدید است. گردشگری صنعتی، الزامات، شرایط و بخصوص هزینه های متفاوتی در مقایسه با انواع گردشگری دارد و هر کشوری نمی تواند این شرایط را در محیط صنعتی خود ایجاد کند. صنعت گردشگری، همواره بخشی مهیج و جذاب به عنوان گردشگری تخصصی دارد و بخشی از گردشگری صنعتی می تواند در همین گروه قرار گیرد. بازدید از یک کارخانه قدیمی ساخت توربین ، اسکله های قدیمی نفتکش های غول پیکر ، یخ شکن های تحقیقاتی در قطب جنوب، کارگاه های تولید روغن نارگیل در آمازون یا بازدید از یک کارخانه تولید شکلات، همه اینها می توانند یک تور تخصصی و در عین حال صنعتی باشند که شرکت ها با شرایطی اختصاصی، ایمن و با هزینه ای قابل توجه اجرا کنند؛ اما آیا چنین تورهایی صنعتی در ایران داریم و آیا شرایط برگزاری این تورها در ایران وجود دارد؟
آنچه باید درباره تورهای خاص گردشگری صنعتی بدانیم
موضوع مهم در گردشگری صنعتی یا همان تورهای اماکن خاص، این است که علاوه بر ایجاد شرایط ایمن دوجانبه (برگزارکننده و گردشگر) و رعایت پروتکل های محل برگزاری تور، شرایط رفاه شامل ایاب و ذهاب، اقامت و پذیرایی از گردشگران بخوبی انجام شود. در عموم موارد، افرادی که این نوع تورهای اماکن خاص را انتخاب کرده اند، از شرایط و پروتکل های این مکان ها و الزاماتش آگاه نیستند و حتما باید قبل از اجرای تور، مواردی به آنها توضیح داده شود و ملزم به رعایت آنها شوند. از سوی دیگر، ممکن است گردشگران خارجی، وارد اماکن کشور دیگر شده باشند و علاوه بر تفاوت زبانی، تفاوت های فرهنگی وجود داشته باشد، به همین دلیل شرایط پیش برگزاری در چنین تورهایی باید جدی تر گرفته شود. به عنوان مثال، زمانی که گردشگران سوار بر هلیکوپتر به سمت سکوی نفتی که تبدیل به یک هتل 5 ستاره شده، می روند و قرار است یک روز روی این سکو اقامت کنند، باید از قبل درباره شرایط خواب، تردد روی سکو و الزامات ایمنی توجیه شده باشند.
سهم ایران از گردشگری صنعتی چقدر است؟
تبدیل یک نیروگاه برق از رده خارج شده روی یک قله برف گیر به پیست اسکی یا هتل یا یک پالایشگاه قدیمی که دیگر کاربرد ندارد؛ اما افراد علاقه مند و دانش آموزان برای دیدن جزییات آن سر و دست می شکنند یا تبدیل یک کارخانه قدیمی و بلا استفاده تولید میخ به مسیری آموزشی- تفریحی در دل شهری قدیمی برای گردشگران و...می تواند درآمد زایی بالایی ایجاد کند. به عبارتی، با تبدیل یک کارخانه ، نیروگاه یا سکوی نفتی بدون کارکرد به جاذبه های گردشگری، می توان برای دهه های بعد، به جای کارکرد قبلی، از آنها درآمد به دست آورد و این ایده می تواند بهترین تصمیم درباره برخی حوزه ها و غول های صنعتی باشد. در ایران، اگرچه موضوع تورهای خاص و گردشگری صنعتی مقوله ای جدید و گاه همراه با مقاومت های دولتی است؛ اما شروع و اتفاقات خوبی را در این زمینه شاهد بوده ایم. صنایع مختلف در کشورمان، پتانسیل ها و شرایط بالقوه زیادی برای تبدیل شدن به فضاهای خاص گردشگری دارند؛ اما هنوز این نگاه و ضرورت، بین مدیران اجرایی برای چنین تغییرات و درآمدزایی وجود ندارد. استفاده دوباره از صنایع متروک شده گذشته، احتمالاً توسعه و تغییراتی در عملکرد این مکان ها به همراه دارد؛ چراکه باعث می شود از صنعتی بودن صرف، به یک جاذبه گردشگری تبدیل شوند یا به طور کلی تغییر هدف داده و از اصالت خود خارج شده و با برنامه ریزی جدیدی به فعالیت خود ادامه دهند. بنابراین یکی از اقدامات مهم مدیران این مجموعه ها در حوزه گردشگری صنعتی، این است که اصالت و تاریخ نهفته در این میراث را در هنگام تغییر کاربری حفظ کنند. با این شرایط، چند مولفه اصلی نظیر اقتصاد مکان خاص، پتانسیل تاریخی یا طبیعی برای جذب گردشگر، معروفیت و سندیت در منطقه ، شهر یا کشور باید مورد توجه مدیران و سرمایه گذاران قرار گیرد.
اولین تلاش ها به سمت گردشگری صنعتی
شاید یکی از اولین نمونه های تلاش در حوزه گردشگری صنعتی، در صنعت نفت مشهود باشد. صنعت نفت به عنوان صنعتی با اهمیت که در تعداد زیادی از استان ها پراکندگی و حوزه های اجرایی دارد، دارای تاسیسات، تجهیزات و اماکن خاص زیادی است که می تواند برای شهروندان عادی، دیدنی و قابل توجه باشد. همه مردم ایران درباره پالایشگاه آبادان به عنوان اولین پالایشگاه ایران و یکی از بزرگترین ها در دوران خود شنیده اند؛ اما به قول معروف «شنیدن کی بود مانند دیدن». صنعت نفت، تعداد قابل توجهی پالایشگاه، کارخانه، تلمبه خانه، سکوی نفتی، اسکله و پمپ بنزین یا تجهیزات و ابزارآلات جالب و خاص دیگر دارد که وقتی صحبت از بازدید و مشاهده آنها از نزدیک به میان بیاید، مخاطبان زیادی اظهار علاقه مندی می کنند. از چند سال قبل، موضوع گردشگری صنعتی در نفت با توجه به محدودیت های جغرافیایی، ایمنی و امنیتی، مطرح شده و برخی اقدامات عملی نیز برای تبدیل اماکن قدیمی و از کارافتاده، به فضاهایی برای بازدید گردشگران انجام شده که تبدیل اولین پمپ بنزین در آبادان، اسکله بارگیری نفت در آبادان یا تبدیل شهر آبادان به شهر- موزه از جمله این اقدامات است. این تغییر کاربری اماکن قدیمی در صنعت نفت، از محیطی صرفا صنعتی به فضایی برای حضور گردشگران شروع شده است. از سوی دیگر قرار بود یکی از سکوهای قدیمی که دیگر کاربرد قبلی را ندارد، در منطقه بهرگانسر برای حضور و بازدید گردشگران آماده شود که این موضوع هنوز اجرایی نشده و می تواند به عنوان یکی از اهداف پیش رو مورد ارزیابی جدید قرار گیرد. منطقه عملياتي بهرگان از قدیمی ترین مناطق در مجموعه شرکت نفت فلات قاره است. اين سکوي نفتي، دو ميدان نفتي بهرگانسر و هنديجان را پوشش می دهد. از سال 1338حفاري در اين دو ميدان نفتي شروع و در سال 1341 بهره برداری از آن آغاز شد که تا امروز ادامه دارد. بهرگانسر به دليل قديمي بودن در سال 1387 بازسازي و سکوي جديد در آن نصب شد. سکوی نفتی بهرگانسر، قديمي ترين سكو در منطقه آبي فلات قاره محسوب می شود، به همين دليل موضوع مرمت و بازسازي آن به عنوان يك ميراث نفتي در دستور کار قرار گرفته است. در ادامه قرار بود موضوع تردد مردم و علاقه مندان به این سکو و حضور چند ساعته آنها برای آشنایی با فعالیت های نفتی و مراحل استخراج نفت و انتقال آن فراهم شود. در این تور قرار بود گردشگران ٥٦ كيلومتر از ساحل دور شوند و چند ساعتي روي سكويي بمانند كه دور تا دور آن درياست. البته صنعت نفت طی چند دهه گذشته، به شکل داخلی و اختصاصی در برخی مناطق عملیاتی خود، بازدید از تاسیسات و حضور در برخی مناطق عملیاتی را برای خانواده بزرگ خود در نفت اجرا کرده است. در ایام زمستان و نوروز که هوای مناطق جنوبی، مطلوب و بهاری است، برخی شرکت های عملیاتی، بخصوص برای کارکنان اقماری خود که از خانواده دور هستند، امکان همراهی خانواده ها در مناطق عملیاتی و بازدید از محیط کاری آنها را فراهم می کنند. صنعت نفت همواره در دهه های گذشته، شروع کننده بسیاری از روندهای تاثیر گذار بوده و ما امروز شاهد بسیاری از اولین ها در مناطق عملیاتی نفت و استان های جنوبی، همچون آبادان هستیم و هنوز هم این مجموعه می تواند با نگاهی متفاوت به صنعت گردشگری، از این قابلیت بالقوه خود استفاده حداکثری داشته باشد و بسیاری از بخش های راکد خود را با کاربری جدید و متفاوت دوباره زنده کند و سبب توسعه منطقه ای در بسیاری از شهرها شود.