مروری کوتاه بر تاریخ راهبردی ترین سوخت فسیلی جهان
نفت و تحولات تاریخی
بررسی تاریخ ایران، بویژه در سده حاضر، بدون توجه به نقش نفت در تحولات آن، ناقص خواهد بود. داستان پیدا شدن نفت در ایران، استخراج و صادرات آن در این دوران، از مهم ترین متغیرهای اثرگذار بر عملیات، فرهنگ، اقتصاد و مسائل اجتماعی ایران زمین است. پژوهشگران مسائل ایران، ناگزیرند برای تکمیل مطالعات خود درباره ایران، نفت را در کانون توجه قرار دهند. چارلز عیسوی، نویسنده کتاب تاریخ اقتصادی ایران در پژوهش خود تحولات تاریخ نفت ایران را در دوره قاجار بررسی کرده؛ هرچند که هزاران سال قبل از این، نفت در خاورمیانه شناخته شده و به انحای مختلفی مورد استفاده قرار می گرفته و گرچه در نیمه اول قرن 19 مقدار کمی از نفت در رومانی و گالیسیا استخراج شده بود؛ با این وجود، عصر نوین صنعت نفت از حفر چاه کلنل دراک در پنسیلوانیا در سال 1859میلادی شروع شد. پیشرفت این صنعت پس از آن هم به آهستگی صورت گرفت و محصول جهانی آن در سال 1872میلادی از یک میلیون تن به 10میلیون تن در سال 1890میلادی رسید و در سال 1921 به 100میلیون تن و در سال 1960 به 1000میلیون تن بالغ شد.
نفت در وهله اول بیشتر به دلیل نفت سفیدی که عرضه می شد، ارزش داشت. در واقع برای مدت زیادی سایر تولیداتی که تصفیه کنندگان نفت در کنار نفت سفید به دست می آوردند، مورد غفلت قرار می گرفت؛ اما اختراع ماشین های درون سوخت در سال 1860 و گسترش صنعت اتومبیل در اواخر این قرن، محصول دیگر این ماده یعنی گازوییل را هم از ارزش زیادی برخوردار ساخت.
نفت سفید، مهم ترین برگ برنده جنگ جهانی
با این حال نفت سفید تا اولین جنگ جهانی، مهم ترین محصول صنعت نفت در تجارت بین المللی بود و تا سال 1860 بالغ بر نیمی از نفت سفید تولیدی ایالات متحده به خارج صادر می شد. تراست استاندارد اویل از سال 1880 به بعد، موقعیت برتری در بازار ایالات متحده و بازار جهانی کسب کرد؛ اما موقعیت آن بخصوص از طرف صنعت سریع التوسعه چاه های نفت باکو مورد مخاطره قرار گرفت.
نفت روسیه در پرتو نزدیکی به بازارهای عمده اروپا و آسیا و هزینه کم حمل ونقل آن، توانست با موفقیت تمام با نفت آمریکا به رقابت برخیزد و روسیه در اواخر این قرن، برای مدت چند سال، جای برتر آمریکا را در تهیه و تولید نفت بگیرد. مرکز رقابت دیگر در اندونزی رخ نمود که متکی بر چاه های نفت سوماترا و توانایی برجسته هنری دتردینگ بود که با رقبای اصلی استاندارد اویل گردهم آمده و در سال 1907 رویال داچ شل را تاسیس کرد.
این شرکت که با سرمایه هلندی و انگلیسی ایجاد شده بود، توانست به مدت 20 سال با کامیابی تمام علیه تراست استاندارد و پس از انحلال آن در سال 1911، علیه جانشینان آن، بخصوص کمپانی استاندارد اویل (نیوجرسی) مبارزه کند. یکی دیگر از رقبا که در آغاز کوچک بود، کمپانی نفت برمه بود که در بازار مهم هند از تعرفه ای برخوردار بود و بزودی با کمپانی شل به توافق رسید. کمپانی نفت برمه در پرتو سرمایه گذاری خود در کمپانی دارسی در سال 1905 یکی از بنیانگذاران شرکت نفت ایران – انگلیس شد.
بالا گرفتن رقابت و کاهش قیمت ها
کنسول انگلیس در گزارش خود در خصوص کرمان در سال 11/1910میلادی می نویسد: این رقابت تا حدی موجب کاهش قیمت ها شده و تعداد محموله های نفت سفید آمریکا که وارد ایران می شود، در سال 10/1909 از یکهزار محموله در سال 11/1910 تنزل یافته و حال آنکه صدور نفت روسیه از 5 هزار گالن به 7 هزار گالن رسیده است. نفت روسیه نسبت به نفت آمریکا در سطح پایینی قرار دارد؛ اما کاهش عظیم نرخ آن حتی تولید عالی خارج از بازار را نیز تهدید می کند و ترمیم وسایل نقلیه بین کرمان و ساحل می تواند نفت آمریکا را قادر سازد تا با نفت روسیه به رقابت برخیزد.
تولیدات شرکت نفت ایران- انگلیس بتدریج در قسمت شمال هم رخنه کرد؛ اما 20 سال دیگر لازم داشت تا نفت روسیه را از بازار ایران خارج سازد. با این توصیف، درست قبل از اینکه نفت ایران، بازار کشور را کاملا از آن خود کند، به مقدار قابل اعتنایی به بازارهای همسایه نظیر هند و خاورمیانه سرازیر شد.
خاورمیانه با توجه به تولیدات نفتی خود، توجه بازار بین المللی را نسبت به گذشته بیشتر به خود معطوف کرد، یعنی در حدود سال 1870؛ اما در واقع قبل از اولین جنگ جهانی هیچ نوع نفتی تولید نشد. بیشتر از همه شرکت های انگلیسی علاقه نشان دادند و تا سال 1930 تمام نفتی که در این ناحیه تولید می شد، منحصرا از آن انگلیس بود. تلاش جدید ایالات متحده برای ورود به صحنه صنعت نفت این منطقه، به تاریخ 1920 برمی گردد و فقط در سال 1950 بود که علایق آمریکا در خصوص نفت خاورمیانه، به حد نهایت و نفوذ خود رسید. تلاش های یک نفر صاحب امتیاز نفت در مصر در ناحیه «جمعا» در دهانه خلیج سوئز در سال 1869 با ناکامی روبه رو شد و در سال 1880 این تلاش ها از سوی دولت آنها مورد پیگیری قرار گرفت. علایق مختلف انگلیس پس از سال 1904 دنبال شد و بعد از اینکه نفت در سال 1909 بازار خوبی به عنوان یک کالای بازرگانی برای خود پیدا کرد، گروه شل از طریق چاه های نفت انگلیس – مصر تولید آن را سروسامان داد.
در این میان، شرکت های خارجی کمپانی استاندارد اویل نیویورک معادن شمال آناتولی و چند شرکت انگلیس هم معادن سوریه و آناتولی را به دست آوردند؛ اما مهم ترین امتیازی که در سال 1888 واگذار شد، امتیازی بود از آن کمپانی راه آهن عثمانی در آناتولی که دویچ بانک (Deutsche) بر آن نظارت داشت. این امتیار شامل عراق و منطقه ای می شد که بزودی تمام گروه های مختلف انگلیسی از قبیل شل، دارسی و بعضی از شرکت های آمریکایی را به خود جلب کرد.
علایق آلمان و انگلیس در سال 12-1911 میلادی برای تشکیل یک کمپانی نفت ترکیه که شرکت نفت ایران – انگلیس در سال 1914 به آن پیوست، تلفیق یافت؛ اما شروع جنگ، پیشرفت این موضوع را متوقف ساخت و انتقال قدرتی هم که پس از آن صورت گرفت، منجر به فعالیت دیپلماتیک شدیدی در زمینه تصاحب نفت و آینده شرکت نفت ترکیه شد که اول فرانسه و سپس آمریکا برای شرکت در آن پای فشردند.
تا سال 1925 قضیه حل و فصل شد و هر کدام از آنها صاحب 75/23درصد از سهام آن شدند: یعنی شل، شرکت نفت ایران – انگلیس، شرکت نفت فرانسه و گروهی که نماینده شرکت های مختلف آمریکایی بودند و 5درصد سهام بقیه هم از آن گالوست گلبنکیان شد، نفت در سال 1927 میلادی استخراج و با تکمیل لوله های نفتی تا مدیترانه در سال 1934 به مقدار بسیار زیادی صادر شد.
توسعه عربستان، بجز تولید کمی که بحرین در سال 1933 عرضه کرد، به تاریخ 1940 برمی گردد؛ اما مهم ترین پیشرفت های صنعت نفت در ایران بود. در واقع ایران تا سال 1950 یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت خاورمیانه محسوب می شد. در اینجا نیز مساله نفت با اولین امتیاز نامه رویتر در سال 1872 و قرارداد الحاقی آن در سال 1889 آغاز شد.
تاریخ بعدی نفت ایران در این فصل و در واپسین کلام بیان شده است. موقعیت شرکت نفت ایران- انگلیس در سال 1914 تثبیت و تامین، نفت به مقدار زیادی کشف شد و محصول آن از یک چهارم میلیون تن در سال بالا زد و سود خالص سال حقوقی 14/1913میلادی در حدود 60 هزار لیره بود.
شواهد، مبین آن است که مباحث استراتژی یا اعتبار به وسیله شرکت اتخاذ شده و مورد قبول وزارت امور خارجه قرار گرفته؛ اما از طریق اداره هند که تقریبا تحت تاثیر آن است، قبول نشده و بعدها فقط از سوی اداره نیروی دریایی و سپس به صورت منطقی کردن تحول سیاستی که در سایر زمینه ها انجام شده، مورد پذیرش قرار گرفته است.
این زمینه ها تخفیف هایی در خصوص نفت بود که به اداره نیروی دریایی صادر می شد و در قرارداد مشخص شده بود و پس از جنگ، قیمت نفت شرکت نفت ایران – انگلیس را ارزان تر از هر ماده دیگری کرد.
وقتی این معامله اعلام شد، سر ادوارد گری عقیده اش درباره این موضوع را به سفیر روسیه عرضه کرد. ما در نظر نداشتیم در مناطق مختلفی که در آنها کاری انجام نداده بودیم، اقدامی انجام دهیم؛ البته چاه های نفت کنونی را تا شمال توسعه نخواهیم داد و اگر به طور شفاهی مشخص شد که تمام نفت مورد نیاز در جنوب یافت می شود، فکر می کنم این موضوع می تواند به نفع ما باشد که امتیاز شمال را به کمپانی دیگری اجاره بدهیم که یک کمپانی انگلیس- روس باشد؛ زیرا این مساله برای ما درآمدزا خواهد بود و خطر فرستادن قشون به مرزهای ایران را کاهش خواهد داد.
امتیاز دارسی که شامل پنج ایالت شمالی ایران بود، در حوزه نفوذ روسیه قرار داشت و تا سال 1916 هیچ تلاشی برای کسب امتیاز انجام نشد و فقط در این سال، امتیازی به یک تبعه روسی به نام آ.م. خوش تریه (A.M. Khoshtaria) واگذار و این امتیاز، بعدها از سوی دولت های ایران و روسیه بی اعتبار اعلام شد؛ اما شرکت نفت ایران- انگلیس در سال 1920 حقوق خوش تریه را به مبلغ 100 هزار لیره خریداری و یک شرکت فرعی به نام کمپانی نفت شمال ایران تاسیس کرد که سرمایه آن را استاندارد اویل (نیوجرسی) تقبل کرده بود؛ پروژه ای که برای پیوستن به عملیات از سوی این دو کمپانی طرح ریزی شده بود و تلاش مداوم شرکت متحد نفت سینکلر، با مخالفت دولت روسیه و پافشاری دولت ایران برای قرض کلانی که از سوی صاحبان امتیاز به حال شناور درآید، ناکام ماند.