بر بازار جهانی صنعت پتروشیمی و جایگاه ایران در شرایط تحریم و کرونا چه گذشت ؟
پیشرو ، پرشتاب، پرسود
مشعل حدود 58 سال از آغاز فعالیت صنعت پتروشیمی در ذیل صنعت نفت می گذرد و امروز صنعت پتروشیمی یکی از مهم ترین ارکان صنعت نفت و با ارزآوری قابل توجه برای کشور است. صنعت پتروشیمی توانسته در کنار ارتقای جایگاه خود در داخل کشور، جایگاه منطقه ای و جهانی خود را با وجود محدودیت و تحریم های همه جانبه به سطحی مثال زدنی برساند. در افق بلند مدت صنعت پتروشیمی ایران که پایان آن همزمان با پایان جهش سوم و در 1404 است ، ایران باید به جایگاه نخست صنعت پتروشیمی ایران در منطقه دست یابد. البته این جایگاه بر اساس طرح های جهش دوم و سوم صنعت پتروشیمی است و در کنار این موارد ۳۴ طرح جدید دیگر در این صنعت پتروشیمی تعریف شده است که با اجرای آنها، جایگاه ایران ممتازتر می شود.
ایران پس از تحقق جهش سوم صنعت پتروشیمی در سال ۱۴۰۴ جایگاه نخست صنعت پتروشیمی را در منطقه خواهد داشت و پس از آن عربستان قرار می گیرد. اما خوب است نگاهی به شرایط منطقه و کشورهای مطرح در حوزه فرآورده های پتروشیمی و کشورهای وارد کننده و هدف محصولات پتروشیمی و به طور کلی جایگاه صنعت پتروشیمی در اقتصادهای امروز کشورها هم داشته باشیم.
بازارهای جهانی در رقابت و رویارویی با کرونا
صنعت پتروشیمی در چند دهه اخیر با توجه و تحول چشمگیری از سوی اقتصادهای بزرگ رو به رو شده است و پس از صنایعی نظیر مواد غذایی و خودروسازی، یکی از صنایع بزرگ جهان محسوب می شود. محصولات حاصل از مواد پتروشیمیایی طیف گسترده ای در کالاهای مصرفی، مواد اولیه، محصولات صنعتی و پزشکی و ... دارند و به عبارتی این محصولات که حاصل فرآوری موفق نفت و گاز هستند، توانسته اند به کاربردی شدن بیشتر سوخت های فسیلی کمک کنند. در واقع در دنیای امروز کشورها به دنبال کاهش هرچه بیشتر مصرف نفت و گاز به صورت خام هستند و صنایع پتروشیمی راهکاری پرسود و نجات بخش در صنایع شیمیایی، برق و الکترونیک، نساجی، پزشکی، خودروسازی، لوازم خانگی و مواد غذایی محسوب می شود. نکته حائز اهمیت مشترک دیگر درباره صنعت تنوع محصولات و زمینه سازی است که برای ایجاد شغل و فعالیت کارگاه های پایین دستی صنایع دارد و مستقیم می تواند روی چند مولفه مهم اقتصاد کشورها از جمله اشتغال تاثیر بگذارد.
تا قبل از کرونا و تاثیرگذاری عمیقی که بر عملکرد جهانی همه صنایع از جمله صنعت پتروشیمی داشته است، صنعت پتروشیمی جهان تحت تاثیر رکود جهانی سال 2019 بود و شرایط امیدوار کننده ای نداشت و تقاضا برای مواد شیمیایی رکود جدی داشت. در همان ابتدای شیوع ویروس کرونا و مه آلود بودن چشم انداز آینده صنایع و افت قیمت نفت، فشار بر صنعت پتروشیمی هم بیشتر شد.
با آنکه همه شرکت های بزرگ فعال در صنعت پتروشیمی از ارائه آمارهای شفاف و واقعی خود به طور کامل امتناع دارند ، آمارهای جهانی نشان می دهد برای اکثر شرکت هایی که در فهرست 100 شرکت برتر ICIS قرار گرفته اند، سال 2019 سال بسیار سختی از لحاظ مالی بوده است. به طور کلی ارزش فروش بسیاری از شرکت ها نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش یافته است، به طوری که برای بازیگران بخش تولید مواد شیمیایی پایه قیمت و حجم فروش محصولات به شدت کاهش یافته است. با وجود این عدم اطمینانی که در همه صنایع و کسب و کارها وجود دارد، طبق انتظارها صنعت پتروشیمی جهانی سال 2021 را با شرایط بهتری گذرانده است.
در این بازار پرچالش اما پر سود، چند شرکت به عنوان غول های این صنعت فعالیت دارند که در هر سال و با تغییر شرایط رتبه بندی های کمی تغییر می کنند. با وجود این می توان گفت شرکت باسف آلمان، شرکت دوچمیکال آمریکا، شرکت ساینوپک چین، شرکت سابیک عربستان، شرکت فورموسا پلاستیک تایوان و شرکت لینده بازل آلمان از جمله شرکت های بزرگ و مطرح در بازار بزرگ صنعت پتروشیمی جهان هستند. البته معادلات بین المللی و تلاش هر کدام از کشورها و شرکت ها برای سهم بیشتر از این بازار ادامه دارد که این رتبه بندی ها هر روز تغییر می کند. به عنوان نمونه در سال 2009، چین برای اولین بار تبدیل به بزرگترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی و شیمیایی در جهان شد ودر مجموع 6.23 درصد از کل فروش محصولات پتروشیمی جهان را به خود اختصاص داد و پس از آن اتحادیه اروپا قرار داشت که در حدود 4.23 درصد از کل فروش جهان را از آن خود کرده بود. در همین باره باید به تغییراتی که هند در بازار جهانی ایجاد کرده اشاره کرد. این صنعت با سرعت بسیار زیادی در حال رشد است و می توان گفت پس از ایالات متحده آمریکا، چین، آلمان، ژاپن و کره جنوبی در رتبه بعدی قرار دارد.
بر اساس این گزارش و مستند به گزارش شرکت معتبر “فرمز ورد” 7 شرکت برتر پتروشیمی بر اساس میزان کل فروش شامل گروه باسف، شرکت کم چاینا، گروه داو، صنایع لیوندل بازل، هلدینگ میتسوبیشی کمیکال، شرکت لینده و گروه هلدینگ شنگ هنگ می شود. اطلاع از جزئیات این بازار جهانی از آن رو اهمیت دارد که بخش زیادی از بازارهای صنعت پتروشیمی ایران در رقابت با بازار هدف این شرکت ها قرار دارد و برای آنکه بتوانیم سهم بیشتری از بازارهای منطقه ای و فرامنطقه ای داشته باشیم، لازم است به این رتبه بندی ها و زمینه های رشد و تغییر در بازار نیم نگاهی کنیم.
سهم و جایگاه ایران از بازارهای جهانی
ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر نفت و گاز دنیا، دارای مزیت های نسبی برای ورود به بازار جهانی محصولات پتروشیمی است که از جمله آن می توان به دسترسی به منابع غنی گاز و میعانات گازی ، دسترسی به آب های بین المللی و موقعیت جغرافیایی مناسب به لحاظ نزدیکی به بازارهای آسیا ازجمله چین و هند و همچنین بازارهای اروپا از طریق ترکیه اشاره کرد. در عین حال برخی حمایت های داخلی نظیر معافیت های مالیاتی برای صادرات و کمتر بودن نرخ خوراک مصرفی نسبت به سایر شرکت های خارجی از جمله دیگر مزیت های صنعت در ایران محصوب می شود.
صنعت پتروشیمی ایران در بیش از نیم قرن اخیر و به خصوص دو دهه اخیر تلاش کرده تا سهم خود در صنعت پتروشیمی را افزایش دهد. این تلاش امروز به جایی رسیده که سهم این صنعت در صادرات غیرنفتی به بیش از ۳۴ درصد رسیده است و محصولات پتروشیمی در صدر لیست محصلات صادراتی و ارزآوری برای کشور هستند. بر اساس برنامه ششم توسعه تعهد ظرفیت تولید تا ۷۵ میلیون تن پیش بینی شده و قرار است تا 1404 ظرفیت تولید به 133 میلیون تن برسد. اگرچه میزان تولید و برنامه های توسعه ای در روندی مطلوب و منطقی قرار دارند اما هنوز ایران در جایگاه و رتبه مطلوب خود قرار ندارد.
شرکت های پتروشیمی با وجود تحریم های همه جانبه، جریان تولید و توسعه و حفظ بازارهای داخلی و خارجی را متوقف نکردند و به عکس در چند سال اخیر بیشترین بازدهی و عملکرد را داشته اند و اگرچه هنوز با رتبه منطقه ای و جهانی فاصله دارند اما در مقایسه با حجم فشارها و تحریم ها و محدودیت های بسیار این عملکرد قابل دفاع است. ضمن اینکه در همین شرایط شاهد بوده ایم که تعدادی از شرکت های بزرگ پتروشیمی در میان شرکت های برتر کشور قرار گرفته اند و نمونه آن شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس است.
میزان صادرات محصولات پتروشیمی ایران در سال 99 یعنی در اوج دوران تحریم و کرونا ، ۲۵ میلیون تن است که درآمد ارزی ناشی از این مقدار صادرات ۱۰ میلیارد دلار برای کشور بوده است. بر این اساس باید گفت در سال 99 شاهد رشد 13 درصدی صادرات محصولات پتروشیمی آن هم در سایه تحریم ها بوده ایم. می توان گفت اگرچه همه قدرتمندان و بدخواهان در تلاش برای عقب انداختن صنعت نفت ایران برای رسیدن به قدرت اول منطقه هستند و تحریم های همه جانبه اثرات محدود کننده خود را داشته است، اما صنعت پتروشیمی با استفاده از تنوع محصولات، تدبیر در مورد بازارها و مدیریت دارایی های خود تلاش می کند این پیچ خطرناک را پشت سر بگذارد.