جلوه هایی از سبک زندگی خانوادگی امام محمد باقر (ع)
یادگیری از ستاره پنجم امامت
در بعد اجتماعی مباحث سبک زندگی خانوادگی از تقدم بیشتری برخوردار است؛ زیرا مهم ترین جلوه فضایل و منش افراد را می بایست در کنش و واکنش انسان ها در خانواده جست. در معارف اسلامی نیز بر این مسئله تکیه و تاکید بسیار زیادی شده است. در مطلب پیش رو از چنین منظری به جلوه هایی از سبک زندگی حضرت امام باقر(ع) در خانواده اشاره و تلاش می کنیم تا جلوه ای هر چند مختصر را نشان دهیم.
امربه معروف و تربيت
امام باقر(ع) به حکم آیات قرآن از جمله آیه 6 سوره تحریم بر آن بودند تا خود و خانواده شان را از غضب الهی و جلوه های آن در دوزخ و قیامت حفظ کنند. این گونه است که اصل تربیت خانواده را بر امور دیگر مقدم می داشتند. امام صادق(ع) درباره روش تربیتی پدرش فرموده است: «پدرم ما را گرد مى آورد و از ما می خواست تا طلوع آفتاب ذكر خدا بگوييم، آنان كه از ما توان قرائت قرآن داشتند، فرمان مى داد تا قرآن بخوانند و آنان را كه توان خواندن قـرآن نداشتند مى فرمود تـا ذكر الهى بگويند». در آیات و روایات آمده که خواندن دعا و ذكر پس از نمازهاى واجب كه به عنوان «تعقيبات نماز» مطرح است، بسيار پسنديده است و خداوند هم دوست دارد وقتى بنده اش فرمان او را اطاعت كرد و نماز خواند، از خدا چيزى بخواهد تا عطا كند. مستحب است بعد از نماز صبح تا طلوع خورشيد، انسان به دعا و تعقيبات و تلاوت قرآن مشغول باشد.
آراسـتگى
شکی نیست که از عوامل قوام و استحکام خانواده و روابط زناشويى آن است كه هر يك از زن و شوهر، خود را براى ديگرى بيارايد. البته آرايش براى نامحرمان از گناهان بزرگ است، ولى آراستگى براى مَحرم ها و خانواده پسنديده است و محبت را تقويت مى كند و رفتارها را متعادل ساخته و از تاثیرات سوء رفتار زشت دیگران در جامعه می کاهد و دلبستگی مردان و زنان را به نامحرم از میان می برد. از همین رو امام باقر(ع) به زينت زر و سيم در خانواده اهمیت می دادند. امـام صـادق(ع) فرمـود: پدرم همواره فرزندان و زنان خويش را با طـلا و نقـره مى آراست. همچنین اين حديث، بر لزوم تأمين نيازهاى زنان و فرزندان تأكيد دارد. زنان و دختران با طلا و جواهرات آراسته مى شوند و چنين آرايشى براى آنان طبيعى است و پدر خانواده خوب است كه به اين نيازها توجه داشته باشد.
بردبارى
مدارا و تحمّل و صبر بر ناملايمات رفتارى ديگران از فضايل اخلاقى است و از موارد حلم و بردبارى به شمار مى رود. يكى از موارد صبر هم، صبورى در برابر اخلاق و رفتار تند اهل خانه است. امام صادق(ع) فرمود: از پدرم امام باقر(ع) شنيدم كه مى فرمود: من نسبت به خانواده ام صبر پيشه مى كنم بر چيزى كه تلخ تر از حنظل(هندوانه ابوجهل) است. به راستى آن كه صبر كند، به واسطه صبرش به درجه روزه دار شب زنده دار مى رسد و نيز به درجه شهيدى مى رسد كه در پيشگاه پيامبر اكرم(ص) جنگيده و شمشير زده است».
همراهى با خدمتكاران
امـام صادق(ع) فرمود: در نامه رسول خدا(ص) آمده است: «چون خادمان خود را به كارى مى گماريد كه مشكل است، خود نيز با آنها بدان كار مشغول شويد. سپس فرمود: پدرم (امام باقر (ع)) به خادمان فرمانى مى داد سپس مى فرمود: سرجاى خود بايستيد، سپس مى آمد و در آن كار دقت مى كرد. اگر كار مشكلى بود خودش مى فرمود: بسم اللّه و همراه آنان مشغول كار مى شد و اگر كار سبكى بود، از آنان كناره مى گرفت تا خودشان كار را انجام دهند»
نگاهی به مضامین اخلاقی دعای عرفه
یکی از دعاهای معروف، دعای عرفه است. این دعا که از امام حسین(ع) برای ما به یادگار مانده، سرشار از مضامین اخلاقی است. در واقع سیدالشهدا(ع) در ساختار دعای عرفه، بسیاری از آموزه های اخلاقی را نیز آموزش داده است. این آموزه ها که به شکل درخواست آن حضرت از خداوند بازتاب داده شده، به صورت غیرمستقیم شخص دعاخوان را به آراسته شدن به این خُلق و خوهای زیبا فراخوانده، در او این رغبت را برمی انگیزاند که وی نیز چون امامش، به این اخلاق کریمانه دست یابد و درپی آن به خویشتن تعالی روحی بخشد. دعای عرفه، مکتب تربیتی امام حسین(ع) است. از این دعا می توان به جهان بینی و هستی شناسی ژرف امام حسین(ع) که به حماسه جاودانه عاشورا انجامید، پی برد و بخشِ والایی از شخصیت سیدالشهداء(ع) به ویژه شخصیت اخلاقی و عرفانی ایشان را شناخت. آنچه در این نوشتار می آید، نگاهی است به برخی از مضامین اخلاقی که در دعای عرفه نمود یافته است.
یادکردن نعمت های خداوند
یکی از آموزش های اخلاقی دعای عرفه، یادآوری نعمت های بی شماری است که خداوند به ما ارزانی داشته است. بی گمان یادکرد نعمت خداوند و برشمردن آن، افزون بر آنکه نشان ادب بنده در برابر پروردگار است و موجب رفتار درست با این نعمت ها و حفظ آن از اسراف و تباهی می شود، یکی از عوامل ایجاد و افزایش محبت به خداوند در دل بنده او نیز خواهد بود. بنده ای که به نعمت های زیبای خداوند به عنوان موهبت زیبای او توجه می کند و در دل این نعمت ها، لطف و دوستی پنهانی خداوند را به خویش میبیند، دل داده پروردگارش می شود و محبت او را به دل می گیرد. بخشی از دعای عرفه به یادآوری و برشماری نعمت های خداوند اختصاص یافته است. در بندهایی از آن می خوانیم: «پروردگارا، تو کسی هستی که نعمت دادی؛ تو کسی هستی که نیکویی و احسان کردی؛ تو کسی هستی که روزی بخشیدی؛ تویی که بینیازی بخشیدی؛ تویی که امور مرا کفایت کردی؛ تویی که هدایت فرمودی؛ تویی که مرا از گناهان حفظ کردی؛ تویی که بر گناهانم پرده پوشانیدی؛ تویی که مرا آمرزیدی».
بی نیازی نفسانی
یکی از درخواست های امام حسین(ع) از خداوند، «بی نیازی نفسانی» است. آن حضرت در این باره از خداوند چنین می خواهد: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ غِنای فی نَفْسی». یکی از آرزوها و خواسته های انسان، دست یابی به بی نیازی است و بسیاری از تلاش های اقتصادی او به منظور رسیدن به چنین آرزویی شکل می گیرد، ولی نباید از نظر پنهان داشت که چنان که تجربه نشان داده، معمولاً داشتن مال و ثروت در بسیاری از زمان ها، نه تنها به انسان حس بی نیازی نمی بخشد، بلکه چه بسا در اثر افکندن او به وادی حرص و طمع، وی را دچار نوعی نیازمندی روحی کند، که هرگز با به دست آوردن حتی انبوهی از ثروت نیز از میان نرود.
اخلاص در عمل
از درخواست های امام حسین(ع) در دعای عرفه، «اخلاص در عمل» است: «اَللهمَّ اجْعل اِخلاصَ فی عَمَلی؛ خدایا، عمل مرا خالصانه قرار ده». به سبب ارزش و گران بهایی اخلاص و دشواری دست یابی به آن، در حدیثی قدسی از آن به «سرّی از اسرار الهی» تعبیر شده که خداوند آن را تنها در قلب کسانی که دوستشان دارد، به ودیعه می گذارد: «الْاِخْلاصُ سِرٌّ مِنْ اَسْراری اِسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ اَحْبَبْتُ مِن عِبادی؛ اخلاص، سرّی از اسرار من است که آن را [تنها] در قلب کسی که دوستش دارم به ودیعه می گذارم».
اعتراف به لغزش ها و کاستی ها
انسان های بزرگ و عارف، از دام کمال پنداری و ورطه کمال انگاری خویش رها هستند. آنان با وجود تلاش فراوان در انجام دادن وظایف خود و کوشش بسیار برای پرهیز از کوتاهی ها، همواره به تقصیر خویش معترفند و خود را پیراسته از کاستی ها نمی بینند. بیگمان کمترین ثمره احساس کاستی و کوتاهی، تلاش همیشگی به منظور کاستن از کوتاهی ها، پیشرفت همه روزه و نزدیک تر شدن پیوسته و روزبه روز به قله کمال و تعالی است. در مقابل، کسی که در خود کاستی و کوتاهی نمی بیند و دچار کمال پنداری است، افزون بر آنکه در معرض گرفتار آمدن به غرور و خودبینی قرار خواهد گرفت، دلیلی برای تلاش و کوشش نمی بیند؛ چون خویش را کامل می پندارد. بر این اساس، اعتراف به لغزش ها و کاستی ها در پیشگاه خداوند و احساس کوتاهی داشتن در زندگی، عاملی برای حرکت و تلاش انسان به منظور رشد روزافزون و تعالی روحی است؛ در حالی که کامل پنداشتن خویش، مایه رکود و عقب گرد انسان می شود و نه تنها او را از رسیدن به بسیاری از فضیلت ها باز می دارد، بلکه موجب افزایش روزافزون کوتاهی ها و کاستی های او نیز می شود.
پرهیزکاری
تقوا و پرهیزکاری، یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی است که امام حسین(ع) آن را در دعای عرفه از خداوند درخواست می کند. از آن حضرت در این باره آمده است: «وَ اَسْعِدْنی بِتَقْویک؛ خدایا، مرا در اثر تقوا و پرهیزکاری، سعادت بخش». در اهمیت تقوا و پرهیزکاری همین بس که خداوند در قرآن کریم در آیه 13 سوره حجرات آن را تنها معیار برای گرامیداشت خود از بندگان دانسته و فرموده است: «إِنَّ أَکرَمَکمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکمْ؛ همانا گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست».
یقین
یکی از آموزه های اخلاقی در دعای عرفه، آراسته شدن به «یقین» است. یقین، یکی از درخواست های امام حسین (ع) از خداوند در دعای عرفه است، که آن را این گونه در این دعا بیان می دارد: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ یقینَ فی قَلْبی؛ خدایا، یقین را در قلب من قرار ده.». از رسول خدا(ص) در حدیثی آمده است: «بدانید که در دینا چیزی بهتر از یقین و عافیت به مردم داده نشده است. پس این دو [نعمت] را از خداوند بخواهید».