صنعت پتروپالايش در ايران
در ترمينولوژی صنعت نفت ایران، یكپارچه سازی پالایشگاه و پتروشيمی، پتروپالایشگاه ناميده می شود. این یكپارچگی در اصطلاح رایج دنيا، مجتمع پالایش و پتروشيمی نام دارد. باید توجه داشت که هدف از ساخت مجتمع های پتروشيمی در مجاورت پالایشگاه ها، تأمين خوراك واحد پتروشيمی و ایجاد زنجيره ارزش است. برای نمونه، مجتمع های پتروشيمی آبادان، تبریز، اصفهان، بيستون و اراك از این موارد هستند. مجتمع پتروشيمی آبادان، اولين و بزرگترین مجتمع در ایران و خاورميانه است که از گازهای سبك و خروجی پالایشگاه به عنوان خوراك استفاده می کند.
ذخایر عظيم نفتی و قيمت پایين نفت خام توليدی در داخل کشور می تواند یك فرصت بی نظير برای توسعه صنعت پالایش و پتروشيمی در ایران باشد . متأسفانه رویكرد تلفيقی پتروپالایشی در کشور ضعيف است، این در حالی است که صنعت پالایش به عنوان یك صنعت زیرساخت و بنيادی در کنار سایر صنایع تكميلی از جمله مجتمع های شيميایی، پليمری، روغن سازی، قيرسازی و سایر محصولات ویژه از اقتصاد مطلوب تری برخوردار خواهد بود. در شرایط فعلی ساخت و راه اندازی پالایشگاه های نفت در مقایسه با طرح های پتروپالایشگاهی، سودآوری اقتصادی پایين تری دارند. به منظور افزایش سودآوری، بهره وری و کاهش هزینه ها، طرح یكپارچه سازی پالایشگاه های نفت و مجتمع های پتروشيمی به عنوان یك راه حل می تواند بسيار مفيد باشد.
با توجه به خصوصی سازی مجتمع های پتروشيمی و پالایشگاه های نفت، باید ساخت و راه اندازی طرح های پتروپالایشگاهی از زمان آغاز هر یك از این واحدها در دستور کار قرارگيرد. پتروپالایشگاه نفت شازند با راه اندازی واحد RFCC در این پالایشگاه و کاهش ميزان توليد نفت کوره با ظرفيت متوسط روزانه حدود180هزار تن در سال (به عنوان یك محصول استراتژیك پتروشيميایی ) راه اندازی شده است. پروپيلن توليدی این واحد به مجتمع های پتروشيمی جم، مارون و نوید زرشيمی تحویل داده می شود. هر چند نامگذاری این مجموعه به نام پتروپالایشگاه چندان مناسب نيست؛ اما می تواند یك گام مثبت در پيمودن مسير تبدیل این پالایشگاه به یك مجموعه پتروپالایشگاهی، با نصب و راه اندازی واحدهای جدید و تبدیل پروپيلن توليدی به محصولات پليمری و دیگر مواد مشتق از پروپيلن مانند هگزان و اکساليك اسيد که هم اکنون از طریق واردات تأمين می شوند، باشد. پتروپالایش کنگان نيز از طرح های پتروپالایشگاهی در کشور است که اسفند سال گذشته واحد بازیابی اتان آن به عنوان بزرگ ترین واحد تأمین خوراک پتروشیمی ها با ظرفیت تولید سالانه ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تن محصول و درآمد یک میلیارد دلاری برای کشور به بهره برداری رسید.
بررسي چند نمونه طرح فراگير پالايشي
پالایشگاه سیراف با ظرفيت 480 هزار بشكه در روز به عنوان بزرگترین پالایشگاه ميعانات گازی در دنيا شناخته می شود. این طرح با هدف جلوگيری از خام فروشی ميعانات گازی، ایجاد ارزش افزوده، اشتغالزایی، تضمين توليد حداکثری از ميدان گازی پارس جنوبی در قالب هشت پالایشگاه ميعانات گازی مستقل هر یك به ظرفيت 60 هزار بشكه در روز با الگوی فرایندی مشابه در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس جنوبی در حال احداث است. پالایشگاه های ميعانات گازی سيراف در صورت راه اندازی حدود 22درصد به ظرفيت پالایشی کشور اضافه خواهند کرد. مجموع ميزان گاز مایع و نفتای سبك و سنگين تصفيه شده برابر 87 ميليون بشكه معادل نفت خام است که می تواند به عنوان خوراك مایع در اختيار صنعت پتروشيمی قرار گيرد.
با توجه با اینكه تقاضا برای محصولات لاستيكی و پلاستيكی در صنایع بسته بندی، خودروسازی و لوازم خانگی روندی افزایشی دارد،کشور باید به سمتی پيش برود که به جای صادرات این محصول کليدی، واحدهای پتروشيمی احداث کند تا بتواند با توليد محصولاتی مانند بنزن، زایلن، رفينيت، محصولات سبك و سنگين و پس از آن، تحت فرایندهای تكميلی زنجيره ارزش، محصولات با ارزش افزوده بالاتری مانند دی متيل ترفتالات (DMT) و اسيدترفتاليك (PTA) برای توليد پلی استرها و الياف مصنوعی، ویتامين ها، ترکيبات دارویی ، سموم دفع آفات، انيدریدفتالئيك PA، دی اکتيل فتالات(DOP،)رنگ ها ، اتيل بنزن (برای توليد پلیاستایرن)، الكيل بنزن خطی و دو دسيل بنزن(برای تهيه شوینده ها)، سيكلوهگزان (برای تهيه نایلون)، فنل، نيتروبنزن،انيدرید مالئيك، حلال ها، آفت کش ها و علف کش ها و به دنبال این محصولات واحدهای بوتادین به عنوان ماده اوليه لاستيك، اتيلن به منظور توليد پلی اتيلن، محصول مهم و استراتژیك پروپيلن و... تولید کند.
از این رو انتظار می رود، برنامه ریزی ها برای احداث صنایع پتروشيمی در پایين دست پالایشگاه های سيراف با هدف توليد محصول نهایی که به دست مصرف کننده برسد، هرچه زودتر تکمیل و وارد مدار تولید شود.
پالايشگاه و پتروشيمي شازند
خوراك پتروشيمی شازند، نفت است. این پتروشيمی با مصرف حدود 880 هزار تن نفتا در سال نسبت به سایر پتروشيمی ها، نفتای بيشتری مصرف می کنند و تغييرات قيمتی نفتا تأثير زیادی بر اقتصاد این شرکت دارد. طبق طراحی اوليه مقرر شده بود، خوراك این مجتمع از طریق خط لوله از دو پالایشگاه شازند و اصفهان تأمين شود؛ اما خرید خوراك از طریق این دو خط لوله، پس از تصميماتی که در خصوص بنزین سازی در کشور گرفته شد، کاهش یافت. در این شرایط ميزان 5 درصد تخفيف که به خوراك تعلق می گيرد، برای حمل مواد اوليه از طریق تانكرها هزینه می شود و اقتصاد پتروشيمی را تحت تأثير قرار داده و سوددهی شرکت را کاهش می دهد. از این رو به کارگيری سياست هایی به منظور از سرگيری تأمين خوراك این پتروشيمی از پالایشگاه شازند، باعث شكل گيری مجموعه ای به نام پتروپالایشگاه شازند می شود که اقتصاد بالاتری نسبت به شرایط حاضر برای پالایشگاه شازند و پتروشيمی شازند خواهد داشت.
پالايشگاه و پتروشيمي تبريز
وضعيت مشابه با شازند در تبریز وجود دارد. خوراك اصلی پتروشيمی تبریز نيزمانند پتروشيمی شازند، نفتاست. سالانه 365 هزار تن نفتا در پتروشيمی تبریز به محصولات متفاوتی مانند انواع پلی اتيلن سبك و سنگين، پلی استایرن و انواع گریدهای ABS تبدیل می شود. در هنگام تأسيس پتروشيمی تبریز در جوار پالایشگاه این شهر، بنا بود که خوراك نفتای مورد نياز این شرکت از پالایشگاه تبریز و همچنين پالایشگاه تهران تأمين شود؛ اما به مرور زمان و با انجام طرح های توسعه ای که در پالایشگاه های تبریز و تهران با توجه به شرایط حاکم بر کشور انجام شد، نفتای توليد شده در این پالایشگاه ها نيز به سمت توليد بنزین پيش رفت.
از این رو تأمين خوراك در این پتروشيمی نيز هم اکنون با مشكلاتی مشابه پتروشيمی شازند مواجه است.
سناريوهاي پيش رو
با توجه به مطالب گفته شده و آمارهای رسمی، با در نظر گرفتن ميزان توليد گاز مایع، بنزین، نفتا و نفت سفيد در پالایشگاه های موجود و در حال ساخت کشور و همچنين مزایای ساخت پتروپالایشگاه ها سه سناریو می تواند مطرح شود:
سناریوی اول: توليد حداکثری بنزین به منظور حفظ خودکفایی در زمينه این محصول
سناریوی دوم: ساخت پتروشيمی در کنار پالایشگاه های موجود
سناریوی سوم: ایجاد پترو پالایشگاه های جدید
در سناریوی اول که هم اکنون سياست حاکميت کشور بر این مبناست، نفتای حاصل از پالایشگاه های کشور، به طور مستقيم به بنزین تبدیل می شود. از طرفی نيز برخی دیگر از محصولات، حاشيه سود منفی دارند و این موضوع باعث می شود حاشيه سود نهایی پالایشگاه به 3 تا 4دلار به ازای هر بشكه برسد که از منظر اقتصادی، ممکن است این ميزان سود با توجه به سرمایه گذاری های لازم، عدد قابل توجهی نباشد. به علاوه اینكه بسياری از مسائل و مشكلات زیست محيطی را نيز به دنبال خواهد داشت.
در سناریوی دوم می توان به منظور افزایش ارزش افزوده و تكميل زنجيره ارزش نفت و جلوگيری از خام فروشی با هدف سياست های اقتصاد مقاومتی، به احداث پتروشيمی هایی بر مبنای خوراك مایع نفتا اقدام کرد تا محصولات با ارزش تر که برخی از آنها در حال حاضر به کشور وارد می شود، توليد شوند. همانگونه که قبلاً نيز عنوان شد، حاشيه سود ناخالص پتروپالایشگاه ها نسبت به یك پالایشگاه، بيش از دو برابر است که جذابيت اقتصادی آن را افزایش می دهد. در این صورت به جای وارد کردن محصولات با ارزش افزوده بالای پتروشيمی، می توان بنزین مورد نياز کشور را وارد و در ازای آن محصولات پتروشيمی را صادر کرد. در بررسی سناریوی سوم باید توجه شود که صادرات نفت خام، به دليل نوسانات قيمت نفت حاشيه امنيت پایينی دارد؛ اما در صورتی که همين نفت خام به محصولات پالایشی و در ادامه به محصولات پتروشيمی تبدیل شوند، حاشيه سود و امنيت بالایی برای صادرات محصولات نفتی و پتروشيميایی حاصل خواهد شد؛ زیرا این محصولات با تأخير زمانی نسبت به نفت خام، دچار نوسان قيمت می شوند. بنابراین یكی از مهم ترین راهكارها برای تثبيت نسبی اقتصاد کشور و جلوگيری از تأثيرپذیری شدید اقتصاد از نوسانات قيمت نفت و همچنين دستيابی به حاشيه سود بسيار بالاتر و رونق اقتصادی، باید در کنار حفظ بازار فروش نفت خام در جهان، تمهيدات لازم برای احداث واحدهای پتروپالایشی در کشور اندیشيده شده و به صورت جدی به مرحله اجرا در بياید. در این صورت علاوه بر کاهش خام فروشی، شاهد رونق اقتصادی نيز در کشور خواهيم بود.
توسعه صنعت پالایش، امروزه در دنيا با تغيير نگرش همراه است و علاوه بر توليد سوخت، پالایشگاه ها را مبتنی بر توليد محصولات پتروشيمی نيز احداث می کنند. نمونه هایی از این رویكرد در کشورهای مختلف مانند ژاپن، روسيه، عربستان، مالزی و ... قابل بررسی هستند . روسيه، یكی از بزرگترین توليدکنندگان گاز دنياست؛ اما صنعت پتروشيمی خود را با رویكرد یكپارچه و مبتنی بر خوراك های مایع و گازی توسعه داده است. حتی کشورهایی که توليدکننده نفت نيز نيستند، این مسأله را در پيش گرفته اند. در ایران، بحث پتروپالایشگاه ها در زمينه برنامه ریزی و توجيه پذیری دچار مشكلات فراوان است . متأسفانه نظام برنامه ریزی و توسعه صنعت پالایش، از صنعت پتروشيمی در کشورمان جدا بوده و همين موضوع نيز مسائلی را برای هر دو صنعت ایجاد کرده است. هنوز در داخل کشور نگاه به صنعت پالایش بر توليد سوخت استوار است، نبود یك نظام واحد سبب شده است که صنعت پالایش در ایران، غيراقتصادی تصور شود، در حالی که با اتصال صنعت پالایش و پتروشيمی و توليد فراورده های ویژه، صنعت پتروپالایش از اقتصاد مطلوب تر و جذاب تری برخوردار خواهد شد. رویكرد تلفيقی در مالكيت و مدیریت صنعت پالایش و پتروشيمی باید بيشتر مورد توجه قرار گيرد. در واقع مبتنی بر منطق اقتصادی، بنگاه های پالایشی سعی در یكپارچه شدن با مجتمع های پتروشيمی داشته باشند تا بتوانند محصولات ميانی کم ارزش خود مانند نفتا را به محصولات با ارزش افزوده بالاتر تبدیل کنند.
ایران، نفتای با کيفيت و رقابتی برای مصرف درصنعت پتروشيمی را دارد، بنابراین می توان به کمك فرایندهای کراکر با بخار و آروماتيك سازی، اقدام به توسعه سيستم های پتروشيمی بر پایه نفتا کرد. دیدگاه دیگر آن است که این تمایل وجود داشته باشد که در مجتمع های پالایشگاهی، واحدهای جدید پتروشيمی ایجاد و با این کار زنجيره توليدات تا حدی تكميل شود؛ اما در شرایط موجود، ساخت و راه اندازی مجتمع های پتروشيمی با هزینه مجدد تهيه ليسانس همراه بوده که این موضوع ضریب سودآوری را کاهش داده و در نهایت، ساخت واحدهای پتروشيمی در پالایشگاه های قدیمی به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نباشد. سابقه ساخت مجتمع های پتروشيمی در مجاورت واحدهای پالایشگاهی در ایران وجود دارد؛ اما این امر یك رویكرد بسيار ساده است که امروزه در جهان به دلایل اقتصادی، مرسوم نيست؛ هر چند به دليل در اختيار قرار دادن خوراك گاز ارزان از سوی دولت، اقتصاد مجتمع های خوراك مایع برای توليد آروماتيك ها و توليد الفين های سنگين ضعيف تر است؛ اما توسعه یكپارچه زنجيره ارزش، نيازمند توليد متوازن محصولات پایه پتروشيمی است که این امر زمانی محقق خواهد شد که خوراك ترکيبی در اختيار پتروشيمی ها قرار گيرد.
منابع:
*دفتر: مطالعات انرژي، صنعت و معدن مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی
*خبرگزاری ایرنا