نیم نگاهی گذرا به تاریخ هفتکل، دومین میدان و شهر نفتی ایران
نگین نفتی زاگرس
عموما می دانیم که نخستین میدان نفتی ایران و خاورمیانه از سوی عوامل دارسی در 5 خرداد سال 1287 خورشیدی در نفتون، حوالی شهر کنونی مسجد سلیمان کشف شد؛ اما کمتر می دانیم که دومین میدان نفتی ایران در کجا و چه زمانی به دنیا معرفی شده است. این میدان، اکنون جایی در جنوب ایران، استان خوزستان و شهری ساکت و آرام با مردمانی سختکوش و مهمان نواز به نام «هفتکل» قرار دارد. در مطلب پیش رو، نیم نگاهی داریم به تاریخ کشف این میدان و تاسیس شهر هفتکل در دل جاده های مارپیش و دامنه های رشته کوه پایدار و زیبای «زاگرس».
از اهواز به سمت شمال شرقی که بروید، براحتی می توانید سراغ شهر زیبا و آرام «هفتکِل» را بگیرید؛ البته برخی نام این شهر را «هفتگِل» می خوانند که قطعا اشتباه است؛ چرا که در کتاب های فرهنگ بومی قشقایی و بختیاری آمده است: «کِل» به معنای سنگ سر پا نگه داشته شده به منظور نشانه و علامت است و در این منطقه به مناسبتی هفت «کِل» قرار داده شده بود و بعد از کشف نفت، نام «هفتکل» مشهور شد؛ البته «هفتکل» در دشتی به نام «طوف سفید » قراردارد که صدها سال محل قشلاق بختیاری ها بوده است. پیش از کشف نفت در «هفتکل» و همزمان با بهره برداری از چاه شماره (یک)، تغییراتی از سوی انگلیسی ها در این منطقه به وجود آمده بود. در گزارش فرمانداری این شهرستان آمده است:«از روز به نفت رسیدن چاه شماره (یک) ساخت و ساز خانه های مجلل کارگری، کارمندی و مدیران انگلیسی و ایرانی در هفتکل آغاز شد و لِین های 10 فوتی برای کارگران ساده، دو اتاقه و سه اتاقه به کارگران خاص و فنی و بنگله ها (ویلاها) به مدیران و کارمندان با توجه به رده کاری شان اختصاص می یافت. دو سینمای کارگری و کارمندی، باشگاه و اماکن ورزشی و تفریحی، پارک و فضای سبز مناسب نیز از هفتکل، شهری دوست داشتنی و مناسب زندگی ساخته بود .بنا به گزارش نشریه هفتگی (هفت روز در هفتکل و نفت سفید ) به شماره ۲۹ و تاریخ 26 تیرماه 1340، هفتکل و نفت سفید روزانه 168 هزار بشکه نفت خام تولید و صادر می کردند. سال 48 شرکت نفت از هفتکل خارج شد و این شهر زیبا را به ارتش واگذار کرد.» بر اساس گزارش مستند وزارت کشور و بر اساس تقسیمات کشوری، شهر «هفتکل» تا سال 87 به عنوان بخش در تابعیت رامهرمز و چند سالی هم در تابعیت مسجد سلیمان بود و این موضوع سردر گمی مسؤولان و مردم را سبب می شد و کار خدمات رسانی به این شهر نفت خیز را با مشکل مواجه می کرد تا اینکه در اردیبهشت سال 87 در حالی که تولد 82 سالگی هفتکل نزدیک بود، به شهرستان ارتقا یافت. هفتکل از لحاظ جغرافیایی تقریباً در مرکز استان خوزستان قرار دارد. این شهر تا اهواز، مرکز استان خوزستان ۹۰ کیلومتر، تا رامهرمز ۳۵ کیلومتر تا باغملک ۳۹ کیلومتر تا مسجد سلیمان ۸۰ کیلومتر، تا ایذه 85 کیلومتر و تا شوشتر نیز ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد.»
20 سال بعد از مسجدسلیمان
یک نکته جالب توجه این است که اگر چه «هفتکل» در سال 1306 خورشیدی، یعنی حدودا 20 سال بعد از چاه شماره (یک) مسجدسلیمان به نفت رسید؛ اما همچنان حائز مقام و رتبه دوم کشف نفت در ایران و خاورمیانه است. سرزمینی که علاوه بر نفت، میزبانی منابع طبیعی بسیاری را به عهده دارد که از جمله آنها می توان به رود زرد، حضور عشایر با صلابت ایرانی، کشت برنج و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. در کتاب «خوزستان، تمدن و نفت» در این باره آمده است:«در جنوب شرقي مسجد سليمان «مهد صنعت نفت خاورميانه» ميدان نفتي ديگري وجود دارد به نام هفتکل که هرچند 20 سال پس از مسجد سليمان کشف شد؛ اما در مدت کوتاهي به بزرگترين توليدکننده در بين ميادين نفتي ايران تبديل شد و پس از مسجدسليمان، دومين شهر نفت خيز ايران و خاورميانه لقب گرفت. هفتکل و حومه آن البته پيش از پيدايش نفت نيز مورد توجه بود و يکي از جذاب ترين مناطق قشلاقي عشاير کوچ رو و قشقايي و بختياري محسوب مي شد. دشت هاي سرسبز اين منطقه در فصل زمستان و بهار آکنده از گل هاي وحشي است. رود زرد از کنار آن عبور مي کند و زمين هاي اطراف آن هنوز نيز زير کشت برنج مي رود. آب رودخانه هاي فصلي آن در بيشتر فصل هاي سال، چرخ آسياب هاي آبي را به حرکت درمي آورد و آثار به جاي مانده از سدهاي سنگي با ملات هاي آهکي حکايت از دانش آبخيزداري از گذشته هاي دور در اين منطقه دارد؛ هرچند اين منطقه با کشف نفت شهرت يافت؛ اما قبل از آن نيز به عنوان منطقه قشلاقي مورد توجه بوده است. «کل» در گويش محلي به علامت و نشانه اي که با سنگ چين کردن مشخص مي شود، اطلاق مي شود. درباره هفتکل در فصل سوم جغرافياي مفصل ايران آمده است: «شرکت نفت انگليس و ايران توجه خود را به معادن مسجد سليمان محدود نساخت؛ بلکه به اکتشاف و کاوش در جزيره قشم، دهلران و چند نقطه ديگر از جمله هفتکل که 35 مايلي جنوب شرقي مسجد سليمان واقع است، اقدام کرد و در سال 1306 خورشیدی به حوزه نفتي عظيمي دست يافت که داراي مخازن طبيعي قابل توجهي بود.»
طبیعت در کنار صنعت
کوه زیبای «آسماری» با طبیعت بکر و مطبوعش نیز با نام صنعت نفت ایران در «هفتکل» پیوند خورده است. در کتاب «خوزستان، نفت و تمدن» نوشته فرشید خدادادیان دراین باره آمده است:«نکته جالب توجه در خصوص هفتکل اينکه از نظر مختصات فني نيز سازند و مخزن نفتي هفتکل هم نام کوه سر به فلک کشيده اي به نام «آسماري» است که در مسير مسجد سليمان به هفتکل واقع است. سازند آسماري، يکي از عظيم ترين قشرها يا کوهان نفتي در ايران است و علت نامگذاري اين سازند به آسماري، نوع سنگي است که براي نخستين بار در ايران در اين کوه ديده شده است. پس از نصب تجهيزات صنعتي و عملياتي، هفتکل براي سال ها بزرگترين توليدکننده نفت در ايران بود و از 25 حلقه چاه آن هر ساله ميليون ها تن نفت استخراج مي شد.»
ماجرای یک رشادت تاریخی
چنانچه در شماره های پیشین درباره اهمیت مناطق نفت خیز جنوب ایران در پیروزی متفقین و انگلیسی ها در جنگ های جهانی اول و دوم گفتیم، پس از تصمیم اشغال ایران از سوی متفقین در مناطق نفت خیز جنوب از کرانه های اروند رود تا «هفتکل» اتفاقات بسیار زیادی افتاد و رشادت هایی در تاریخ ثبت و ماندگار شد. یکی از این رشادت ها، مربوط به استوار عنایت الله گنجی است که در برابر اشغال ایران و قوای انگلیسی یک تنه ایستاد و درس میهن دوستی اش زبانزد خاص و عام شد. شرح مختصری از این واقعه در کتاب «خون خاک» نوشته خسرو معتضد آمده است: «روز سوم شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی نیروهای متفقین علی رغم اعلام بی طرفی کامل ایران در جنگ جهانی دوم، ورود به ایران را آغاز کردند و انگلیس با تنها 5 هزار سرباز توانست خاک ایران را به اشغال درآورد. اهمیت منطقه نفت خیز هفتکل و اتکای اقتصادی- نظامی دولت انگلیس به استخراج نفت آن، پای نیروهای انگلیسی را به شهر کشاند. انگلیسی ها، چاه شماره (۲۰) هفتکل را Golden Well می نامیدند، چون ۲۰ هزار بشکه نفت از آن، موتور محرکه خودروهای نظامی شان را تأمین می کرد. در برابر تهاجم متفقین بسیاری از فرماندهان لشکرها، راه فرار را در پیش گرفتند و کوچک ترین مقاومتی نشان ندادند. فقط در جنوب و غرب لشکرهای خوزستان و کرمانشاه تا حدودی مقاومت کردند؛ اما در شهر هفتکل، استوار عنایت الله گنجی که فرمانده ژاندارمری فُلوتین هفتکل بود، وقتی خبردار شد هواپیماهای متفقین قصد فرود در فرودگاه هفتکل را دارند، خود را به آنجا رساند و اجازه نشستن به هواپیماها را نداد. اطرافیان به او می گفتند شاه تسلیم شده و کشور را به متفقین سپرده، تو هم تسلیم شو و خودت را به خطر نینداز، اما گنجی گفت: «من سربازم! مملکت مال شاه نیست و من سرباز شاه نیستم، من سرباز وطنم.» استوار سوار بر اسب، خود را به فرودگاه رساند و تفنگش را به آسمان که در تسخیر جنگنده های متفقین بود، نشانه رفت و توانست بعد از چند شلیک، هواپیمای انگلیسی را که در حال فرود آمدن بود، ساقط کند. هواپیمای دوم، وقتی اوضاع را چنین دید، فرودگاه و اطراف آن را به گلوله بست که در این بین استوار گنجی کشته و پیرمردی بنام «قِلیچ» که از عشایر قشقایی بود و برای کمک به استوار آمده بود نیز زخمی شد.»
آمارهای تاریخی چه می گویند؟
آمارهای تاریخی از میزان کشف و استخراج نفت از هفتکل و تحولات تاریخی- صنعتی آن نیز جالب توجه است. در کتاب«خوزستان، نفت و تمدن» نوشته فرشید خدادادیان در این باره اطلاعات دقیقی وجود دارد:« از زمان کشف نفت در اين ميدان در سال 1307 (1928 ميلادي) تا سال 1340 (1951 ميلادي) بيش از 130 ميليون تن نفت از اين منطقه استخراج شد. هفتکل از مهر سال 1333 پس از استقرار کنسرسيوم، از نظر توليد پس از ميدان جديد نفتي در آغاجاري و ميدان کهنسال مسجد سليمان در رديف سوم قرار گرفت که اين امر حاکي از کاهش فشار نفت ذخيره در اين ميدان بود. توليد اين منطقه پس از کشف ذخاير نفتي و بهره برداري از ذخاير نفتي آغاجاري و گچساران تنزل پيدا کرد و در سال 1346 پس از ميادين آغاجاري، گچساران، مارون، اهواز و کرنج در رديف ششم توليد نفت قرارگرفت. به همان ميزان که توليد نفت در هفتکل کاهش مي يافت، شادابي و نشاط شهر نيز کمتر مي شد. مهاجرت رونق يافت و هفتکل در مدت کوتاهي به شهري متروکه تبديل شد؛ هرچند با برنامه ريزي عمليات تزريق گاز در ميدان هفتکل از تير سال 1355 با تامين گاز مورد نياز از کلاهک گازي ميدان نفت سفيد- ميداني همجوار با هفتکل- آغاز شد. توليد نفت از اين ميدان استقرار يافت؛ اما اين مقدار توليد نتوانست در سال 1358 جايگاهي بهتر از رديف بيستم را در بين 23 منطقه فعال نفتي ايران براي هفتکل به ارمغان بياورد. هم اکنون نيز توليد نفت در ميدان نفتي هفتکل که زيرمجموعه شرکت بهره برداري نفت و گاز مسجد سليمان است، با استفاده از روش تزريق گاز ادامه دارد و نام آن همچنان در صنعت نفت ايران زنده است.»
منابع:
1-کتاب«خوزستان، نفت و تمدن» نوشته فرشید خدادادیان.
2- کتاب «خون خاک» نوشته خسرو معتضد.