برخی از آثار روزه داری در سلامت جسم از منظر معارف اسلامی
پاک سازی تن و روان در معنویت رمضان
زندگی سالم برای انسان، شامل سلامت جسمی و سلامت روحی است. امساک و روزه داری یکی از روش های بسیار مؤثر برای سالم زیستن است، زیرا روزه داری هم بر سلامت جسم اثر می گذارد و هم بر سلامت جان. امت های پیش از اسلام نیز به این امر مهم اهتمام داشته اند. نظر به اهمیت و آثار فراوان روزه داری، خداوند آن را بر مسلمانان واجب کرد تا از فواید سرشار آن بهره مند شوند. در مطلب پیش رو به برخی از آثار روزه داری در سلامت جسم از منظر معارف اسلامی اشاره شده است.
شارع مقدس در مساله روزه داری مسلمانان در کنار نشاط و شادابی روح، که اوج آن در تقوای الهی متصور است ، به سلامتی جسم نیز بی توجه نبوده و آن را پایه و رکاب برای پرواز روح قرار داده است . روزه دارى علاوه بر آثار معنوی همانند جلب امداد الهى، بشارت، پذیرش توبه، تعظیم خدا ، سپاسگزارى به درگاه خداوند، موفقیت و پیروزى بر گرفتارى و شداید، موجب بهرهمندى انسان از خیر در دنیا نیز می شود و تمام سود و فایده آن عاید عبادت کنندگان مىشود. خداوند در آیه 184 سوره بقره می فرماید: «وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ، و (بی تعلل) روزه داشتن برای شما بهتر خواهد بود». براساس نتایج یک پژوهش پیمایشی بیشتر روزه داران سنین بین 35 تا 49 سال که از نظر شخصیتی به فلسفه روزه و روزه داری معتقدند و با مشکلاتی چون فقر اقتصادی و یا بیماری های مثل بیماری های دستگاه گوارش، قلبی و عروقی دیابت، نقرس، آترواسکلروز، تورم مفصلی، چاقی و افسردگی روبه رو بودند و با روزه داری و رژیم غذایی مناسب به شادابی جسمی و روانی رسیده اند . علامه مجلسی از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل کرده که ایشان می فرماید: «صُومُوا تَصِحُّوا؛ روزه بگیرید تا سالم بمانید». امام علی(ع) نیز درباره تأثیر روزه بر سلامتی جسم ، آن را زکات بدن اعلام می کند : «لِكُلِّ شیْءٍ زَكَاةٌ وَ زَكَاةُ الْبَدَنِ الصِّیَام، برای هر چیزی زکاتی است و زکات تن، روزه داری است».
تنظیم دستگاه گوارش
رسول خدا(ص) می فرماید: «الْمَعِدَةُ بَیْتُ كُلِ دَاءٍ وَ الْحِمْیَةُ رَأْسُ كُلِّ دَوَاءٍ؛ معده خانه تمام دردهاست و امساک بالاترین داروها.» منشأ بیماری ها معده است و بهترین معالجات امساک است ، زیرا هر دارویی كه نافع باشد نوعا ضررهایى هم دارد ؛ چنانکه در اخبار به آن اشاره شده است، ولى امساک ضررى ندارد. تصور نشود كه امساک موجب ضعف مزاج است ، زیرا قوت انسان در سلامتى اوست و ضعف انسان از بیماری حاصل می شود و امساک موجب صحت است و اغلب امراض از امتلای معده است، حتی اگر كسى در ماه سه روز روزه بگیرد علاوه بر آنكه به مستحب موكدى عمل کرده است از بیماری ها هم مصون خواهد بود. بهتر آن است كه شخص، روز پنج شنبه اول هر ماه و پنج شنبه آخر ماه و اولین چهارشنبه دهه دوم هر ماه را روزه بگیرد و مستحب است اگر ترک شد، قضا كند. صاحب مفاتیح الحیات که تاکید بر زندگی سالم دارد، به نقل از رسول خدا(ص) می گوید: معده حوض بدن است و رگ ها به آن پیوسته اند، پس هرگاه معده سالم باشد رگ ها سلامت صادر می کنند و هرگاه معده بیمار باشد، رگ ها بیماری صادر می کنند. پزشکان معتقدند که روزه داری در یک ماه، سیستم بدن را بازسازی می کند. سلول هایی که درون دستگاه گوارش هستند از ریزش بالایی برخوردارند، چون به مدت یک ماه سیستم گوارشی بدن کمتر فعالیت دارد، در حال استراحت است و امکان تجدید این سلول ها وجود دارد، هم چنین سوخت و ساز بدن را تحت تاثیر قرار می دهد، درنتیجه، میزان فعالیت های متابولیسمی به حد نرمال می رسد. بنابراین، دستگاه گوارش بعد از ماه رمضان بهتر به فعالیت خود ادامه می دهد.
جلوگیری از اختلالات مغزی
پزشکان معتقدند هنگامی که فرد سالمی بیش از حد غذا مصرف می کند، نوعی اختلالات در مغز او ایجاد می شود. با روزه داری، تغییرات شیمیایی در مغز رخ می دهد که به سلامت مغز کمک می کند. پروتئین هایی که به هنگام ورزش در مغز تولید می شود پروتئین های «نوروتروفیک» هستند، جالب است که این پروتئین ها با روزه داری نیز در مغز تولید می شوند و مدارهای عصبی مغز را فعال می کنند. رشد و فعال شدن آنها به تشکیل «سیناپس « های مغز کمک می کند. همچنین باعث تولید «کتون» ها که یک منبع انرژی برای عصب هستند، می شود و در توانایی ارتباط انسان با دیگران و صبر و حوصله تاثیر مثبت می گذارد و از مبتلا شدن به بیماری های «آلزایمر» و «پارکینسون» جلوگیری می کند.
کاهش وزن
روزه داری یک ماهه یکی از راه های مهم جلوگیری از اضافه وزن و چاقی است که خداوند بر مسلمانان واجب کرده تا از این طریق یک خانه تکانی انجام دهند و بار بدن را برای سلامتی کم کنند. با وجود این برخی افرادی که اضافه وزن دارند و می خواهند در ماه رمضان لاغرتر شوند، به جای اینکه به وزن مطلوب خود برسند، برعکس چاق تر می شوند. دلیل آن هم می تواند پرخوری در سحر و بعد از افطار و همچنین کم تحرکی در ماه رمضان باشد. پزشکان توصیه می کنند که در ماه مبارک رمضان نباید وعده سحری را حذف کرد، چون با حذف این وعده، میزان قند خون افت کرده و فرد تمایل به پرخوری یا خوردن غذاهای پرکالری پیدا می کند. خوردن غذاهای پرچرب در سحری توصیه نمی شود . باید با آب ولرم افطار کرد. فاصله بین افطار تا شام زیاد نباشد. به شرطی که شام سبک باشد.
سلامت قلب
یکی از فواید مهم روزه داری بهبود سیستم قلب است و خطر ابتلای به سکته قلبی را کاهش می دهد، چون یکی از دلایل مهم سکته های قلبی افزایش افسارگسیخته میزان «هموسیستئین» در بدن است و روزه داری میزان آن را در بدن کاهش می دهد و تنظیم می کند. همچنین روزه داری با کاهش فشار خون و بهبود تپش قلب بیماری های قلبی و دیگر بیماری هایی را که ناشی از فشارخون بالاست کاهش می دهد. وقتی معده پر از غذاست برای هضم آن نیاز است که قلب با تپش بیشتر و سریع تر خون مورد نیاز رگ های سیستم هضم غذا را تامین کند، اما وقتی معده بر اثر روزه داری خالی است قلب به آرامی می تپد و تپش آرام به سلامت قلب کمک می کند.
سم زدایی بدن
یک ماه روزه داری باعث می شود که انسان در پایان ماه دارای یک بدن تازه تعمیر، آزاد و از قیدوبند سموم رها شده داشته باشد. انباشت مواد غذایی هضم نشده در بدن، به خصوص غذا های دارای مواد نگهدارنده و افزودنی به مرور زمان در بدن مصرف کننده به سم تبدیل می شوند. این انباشت غذای هضم نشده به این دلیل است که بدن فرصت هضم کامل غذاهای وارد شده به بدن را پیدا نمی کند و قبل از هضم کامل غذا با ورود غذای بعدی مواجه می شود. به ناچار، آنها را در لایه های درونی بدن ذخیره می کند تا فرصت هضم شان را بیابد. بهترین زمان برای این کار ناتمام ماه، مبارک رمضان است. وقتی انسان روزه دار است بدنش برای هضم غذای موجود در معده انرژی صرف نمی کند، بلکه انرژی خود را برای سوزاندن اضافات و سموم انباشته شده در لایه های تودرتوی بدن صرف کرده و بدن را بازسازی می کند و در بازسازی بدن ، سلول های جدیدتری تولید می کند.
کنترل و تنظیم کلسترول
چربی های مضر موجود در مواد غذایی مصرف شده طی چند ماه سال، در ماه روزه پاکسازی می شوند. بر اساس مطالعات پژوهشگران روزه گرفتن برای افرادی که مبتلا به چربی خون بالا هستند، بسیار مفید است. روزه به مبارزه علیه چربی های بد خون یعنی «کلسترول بد» یا «LDL» پرداخته و برعکس، میزان چربی های مفید خون یعنی «کلسترول خوب» یا «HDL» را افزایش می دهد. بدن در مدت زمان روزه داری از چربی های ذخیره شده استفاده می کند که این کار کاهش توده های چربی بدن و همین طور کاهش وزن را به دنبال دارد، زیرا یکی از دلایل مهم افزایش وزن و چاقی ، تجمع چربی های بد در بدن است. به همین دلیل، روزه گرفتن می تواند برای افرادی که به چربی خون مبتلا هستند، مفید باشد.
ترمیم بافت سلولی
به سبب یک ماه روزه داری یک شوک حیاتی به سرتاسر محیط زنده سلولی بدن وارد می شود . این شوک بر اثر ضعف و قوتی که به خاطر گرسنگی و افطار حاصل می شود یک تکان و شوک در سلول های بدن ایجاد می کند و یک سری سلول ها براثر این ضعف از بین می رود و سری دیگر از سلول ها بعد از افطار به وجود می آید. در حقیقت، یک خانه تکانی صورت می گیرد.
درمان بیماری های پوستی
پزشکان معتقدند روزه داری در ماه رمضان برای پوست هم تاثیرات مثبت به جای می گذارد، چون در طی این ماه، بدن اقدام به پاکسازی خود می کند، در طی روزهای اول ماه رمضان به دلیل این پاکسازی سموم به شکل جوش در پوست صورت ظاهر می شود، اما بعد از اینکه بدن، خود را با شرایط روزه داری مطابقت داد، با ادامه روزه داری این جوش ها را نیز پاکسازی می کند . البته مصرف آب کافی در هنگام سحر و افطار به دفع این سمومی که به شکل جوش ظاهر شده اند ، بیشتر کمک می کند. همچنین، افرادی که دارای بیماری های پوستی مانند کهیر هستند ، بدون شک، روزه داری به درمان سریع تر آنها کمک می کند.
افزایش ایمنی بدن
کسانی که در ماه رمضان روزه می گیرند بدنشان در طول روز مواد غذایی دریافت نمی کند و ادامه این وضعیت باعث فعال شدن سیستم ایمنی بدن آنها می شود. اما باید به خاطر داشت که نباید در مصرف غذا در هنگام سحر و بعد از افطار زیاده روی کرد و حتما باید برنامه غذایی صحیحی را برای ماه رمضان رعایت نمود. البته، گفتنی است که سالمندانی که دچار بیماری های خاصی هستند، در صورت روزه گرفتن سیستم ایمنی بدنشان برعکس عمل کرده و پایین می رود ، این افراد در صورت تصمیم به روزه گرفتن حتما تحت نظر پزشک اقدام به روزه داری کنند.
پیشگیری از دیابت
دیابت غیر وابسته به انسولین یا دیابت نوع 2 به دلیل ناتوانی بدن در تولید انسولین مورد نیاز بدن یا ناتوانی از استفاده از انسولین تولید شده بدن، بیشتر در بزرگسالان پدید می آید. افزایش دریافت مواد غذایی پرچرب و پر«کربوهیدرات» در طول روز در بیماران مبتلا به دیابت منجر به افزایش قند خون و همین طور افزایش وزن می شود. این بیماران از طریق روزه گرفتن و با کاهش دریافت کالری می توانند مانع از ذخیره قند خوراکی های دارای قند شوند. البته لازم است این بیماران برای چگونگی روزه گرفتن حتما با پزشک مربوط مشورت کنند.
جلوگیری از اضطراب و افسردگی
یکی دیگر از آثار روزه داری کمک در درمان بیماری های روحی و افسردگی انسان است. به طور قطع، روزه تاثیر ضد اضطراب و افسردگی دارد. در خصوص تاثیر روزه داری بر کاهش اضطراب و افسردگی در تحقیقات انجام شده بر 85 نفر از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان که در دو نوبت انجام شد، تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهد که روزه داری تاثیر مثبتی در کاهش شیوع اضطراب و افسردگی دارد و روزه داری همراه با افزایش انجام فرایض دینی، باعث کاهش ضریب کلی علائم مرضی می شود. نیز در بررسی های به عمل آمده در مرکز پزشکی دانشگاه اصفهان آمده است: بهداشت روان انسان، تحت تاثیر عوامل متعددی قرار دارد و شیوه های مقابله با استرس و کنترل پیامدهای آن ، یکی از این عوامل است که امروزه به جای تاکید بر ماهیت و شدت استرس، بر شیوه های مقابله با استرس تاکید می شود که روش مقابله مذهبی یکی از این شیوه هاست. همچنین در پژوهش دیگری که از سوی مرکز تحقیقات غدد درون ریز و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران روی 39 زن و 70 مرد روزه دار داوطلب که حداقل 25 روز را روزه گرفته بودند انجام شد ، نشان داد که در طول ماه رمضان از میزان اضطراب مردان، به طور معناداری کاسته شده است.
دعای وداع با ماه شعبان و ورود به ماه رمضان
اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ الْمُبَارَكَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ وَ جُعِلَ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ قَدْ حَضَرَ فَسَلِّمْنَا فِیهِ وَ سَلِّمْهُ لَنَا وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا فِی یُسْرٍ مِنْكَ وَ عَافِیَةٍ یَا مَنْ أَخَذَ الْقَلِیلَ وَ شَكَرَ الْكَثِیرَ اقْبَلْ مِنِّی الْیَسِیرَ؛
خدایا، این ماه مبارک که قرآن در آن نازل گشته، و هدایتی براى مردم، و دلایل روشنى از هدایت و تمییز میان حق و باطل قرار داده شده است، فرا رسید، پس ما را در آن به سلامت بدار و آن را برایمان سالم نگهدار، و از سوى خویش در حال آسانى و سلامت کامل از ما تحویل بگیرش، اى آنکه اندک را بپذیرد، و بسیار را قدر نهد، از من اندک را بپذیر.
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ لِی إِلَى كُلِّ خَیْرٍ سَبِیلاً وَ مِنْ كُلِّ مَا لاَتُحِبُّ مَانِعاً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ یَا مَنْ عَفَا عَنِّی وَ عَمَّا خَلَوْتُ بِهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ یَا مَنْ لَمْ یُؤَاخِذْنِی بِارْتِكَابِ الْمَعَاصِی عَفْوَكَ عَفْوَكَ عَفْوَكَ یَا كَرِیمُ؛
خدایا، از تو درخواست می کنم براى من به سوی هر خیرى راهى، و از هرچه نمی پسندى مانعى قرار دهى، اى مهربان ترین مهربانان، اى آن که از من درگذشت و از آنچه از زشتی ها در پنهان انجام دادم چشم پوشى کرد، اى آن که مرا به سبب ارتکاب گناهان سرزنش ننمود، عفوت، عفوت، عفوت را خواهم، اى کریم.
إِلَهِی وَعَظْتَنِی فَلَمْ أَتَّعِظْ وَ زَجَرْتَنِی عَنْ مَحَارِمِكَ فَلَمْ أَنْزَجِرْ فَمَا عُذْرِی فَاعْفُ عَنِّی یَا كَرِیمُ عَفْوَكَ عَفْوَكَ؛
خدایا، پندم فرمودى، پندپذیر نشدم، و از حرام هایت بازم داشتى، باز نایستادم، پس مرا چه عذری است، از من درگذر اى کریم، عفوت، عفوت را خواهم.
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُكَ الرَّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسَابِ عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِكَ فَلْیَحْسُنِ التَّجَاوُزُ مِنْ عِنْدِكَ یَا أَهْلَ التَّقْوَى وَ یَا أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ عَفْوَكَ عَفْوَكَ؛
خدایا! آسودگى به گاه مرگ و عفو هنگام حساب را از تو می خواهم، گناه از بنده ات بزرگ شده، پس شایسته است گذشت از جانب تو نیکو باشد، اى پرواپذیر، و شایسته آمرزش، عفوت، عفوت را خواهم.
اللَّهُمَّ إِنِّی عَبْدُكَ ابْنُ عَبْدِكَ وَ ابْنُ أَمَتِكَ ضَعِیفٌ فَقِیرٌ إِلَى رَحْمَتِكَ وَ أَنْتَ مُنْزِلُ الْغِنَى وَ الْبَرَكَةِ عَلَى الْعِبَادِ قَاهِرٌ مُقْتَدِرٌ أَحْصَیْتَ أَعْمَالَهُمْ وَ قَسَمْتَ أَرْزَاقَهُمْ وَ جَعَلْتَهُمْ مُخْتَلِفَةً أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَلْوَانُهُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ وَ لاَیَعْلَمُ الْعِبَادُ عِلْمَكَ وَ لاَیَقْدِرُ الْعِبَادُ قَدْرَكَ وَ كُلُّنَا فَقِیرٌ إِلَى رَحْمَتِكَ فَلاَتَصْرِفْ عَنِّی وَجْهَكَ وَ اجْعَلْنِی مِنْ صَالِحِی خَلْقِكَ فِی الْعَمَلِ وَ الْأَمَلِ وَ الْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ؛
خدایا! من بنده تو، فرزند بنده تو، فرزند کنیز توام، ناتوانم به رحمتت نیازمندم، تو فرودآورنده دارایى و برکت بر بندگانت هستى، چیره و توانایى، کارهاى بندگان را شمرده اى، و روزی شان را قسمت کرده اى، و زبان ها و رنگ هایشان را مختلف قرار دادى، آفرینشى از پس آفرینش دیگر، بندگان کرانه هاى دانشت را نمی دانند، و جایگاهت را اندازه ندارند، و همه ما نیازمند به رحمت توییم، روى از من برمتاب، و مرا در عمل و آرزو و قضا و قدر از شایستگان بندگانت قرار ده.
اللَّهُمَّ أَبْقِنِی خَیْرَ الْبَقَاءِ وَ أَفْنِنِی خَیْرَ الْفَنَاءِ عَلَى مُوَالاَةِ أَوْلِیَائِكَ وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِكَ وَ الرَّغْبَةِ إِلَیْكَ وَ الرَّهْبَةِ مِنْكَ وَ الْخُشُوعِ وَ الْوَفَاءِ وَ التَّسْلِیمِ لَكَ وَ التَّصْدِیقِ بِكِتَابِكَ وَ اتِّبَاعِ سُنَّةِ رَسُولِكَ؛
خدایا، مرا باقى بدار به بهترین بقاء، و بمیران به بهترین مرگ، بر پایه دوستى دوستانت، و دشمنی با دشمنانت، و میل به سویت، و ترس از حضرتت، و خشوع و وفا و تسلیم در آستانت، و تصدیق به کتابت، و پیروى از روش پیامبرت.
اللَّهُمَّ مَا كَانَ فِی قَلْبِی مِنْ شَكٍّ أَوْ رِیبَةٍ أَوْ جُحُودٍ أَوْ قُنُوطٍ أَوْ فَرَحٍ أَوْ بَذَخٍ أَوْ بَطَرٍ أَوْ خُیَلاَءَ أَوْ رِیَاءٍ أَوْ سُمْعَةٍ أَوْ شِقَاقٍ أَوْ نِفَاقٍ أَوْ كُفْرٍ أَوْ فُسُوقٍ أَوْ عِصْیَانٍ أَوْ عَظَمَةٍ أَوْ شَیْءٍ لاَتُحِبُ فَأَسْأَلُكَ یَا رَبِّ أَنْ تُبَدِّلَنِی مَكَانَهُ إِیمَاناً بِوَعْدِكَ وَ وَفَاءً بِعَهْدِكَ وَ رِضًا بِقَضَائِكَ وَ زُهْداً فِی الدُّنْیَا وَ رَغْبَةً فِیمَا عِنْدَكَ وَ أَثَرَةً وَ طُمَأْنِینَةً وَ تَوْبَةً نَصُوحاً أَسْأَلُكَ ذَلِكَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ؛
خدایا، آنچه در دلم می باشد از شک یا تردید یا انکار یا ناامیدى یا خوشى هواپرستانه یا کبر یا سرکشى یا خودبینى یا ریا یا میل به شهرت یا نفاق افکنی یا دورویى یا کفر یا نافرمانى یا گناه یا فخرفروشى یا هرچه که نزد تو ناخوشایند است، پس از تو درخواست می کنم، اى پروردگارم، که آنها را تبدیل کنى به ایمان به وعده ات و وفاى به پیمانت و خشنودى به قضایت و پارسایى در دنیا و رغبت به آنچه نزد توست، و انتخاب نیکو و آرامش و توبه خالص، همه اینها را از تو درخواست می کنم، اى پروردگار جهانیان.
إِلَهِی أَنْتَ مِنْ حِلْمِكَ تُعْصَى وَ مِنْ كَرَمِكَ وَ جُودِكَ تُطَاعُ فَكَأَنَّكَ لَمْ تُعْصَ (تَرَ) وَ أَنَا وَ مَنْ لَمْ یَعْصِكَ سُكَّانُ أَرْضِكَ فَكُنْ عَلَیْنَا بِالْفَضْلِ جَوَاداً وَ بِالْخَیْرِ عَوَّاداً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ صَلاَةً دَائِمَةً لاَتُحْصَى وَ لاَتُعَدُّ وَ لاَیَقْدِرُ قَدْرَهَا غَیْرُكَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ؛
بار خدایا، از روی بردباری ات نافرمانى شوى، و به خاطر کرم و بخشندگی ات اطاعت گردى چنانکه گویا نافرمانى نشدى، و من و هر که نافرمانی ات نکرد، ساکنان زمین توییم، بر ما با فضل بخشنده باش، و با خیر بهره رسان، اى مهربان ترین مهربانان، و درود خدا بر محمد و خاندانش باد، درودى همواره که به شمار و عدد درنیاید، و قدرش را جز تو نداند، ای مهربان ترین مهربانان.