از آسان گيري تا مداومت
سميرا اعتمادي: در دوشماره گذشته با شما از نقش اوليا در دعوت فرزندان به نماز سخن گفتيم و به مواردي چون: «اعتدال و ميانه روي»، «رعايت تدريج»، «نظارت و مراقبت»، «تشويق»، «توجه به شرايط سني و رشد» اشاره کرديم. اين بار و در سومين و آخرين شماره از اين مطلب به موارد ديگري از نقش والدين در نماز خواندن فرزندان اشاره مي پردازيم. اين موارد عبارتند از: «سهل و آسان گيري»، «الگونمايي»، «تکرار و مداومت». البته باز هم به اين نکته اشاره مي کنيم که براي دختران از 9 سالگي و براي پسران از 15 سالگي نماز واجب مي شود و در حقيقت فرزندان وارد سن تکليف مي شوند، از اين رو آموزش ها با توجه به اين مساله انجام شود. با ما همراه باشيد تا چند نکته کاربردي ديگر را برايتان بيان کنيم.
سهل و آسان گيري
آيين تربيت اسلامي براساس سهل و آسان گيري بنا نهاده شده است. پيامبر اکرم(ص) فرموده است: اي مردم همانا دين و آيين خدا آسان است. آنهايي که با روش و اعمال خود در مقام و جايگاه مربي با سخت گيري ها و ناديده گرفتن توان و ظرفيت متربي سبب دين گريزي وي شوند، از راه و رسم پيامبر اکرم(ص) دور شده اند. که آن حضرت (ص) فرموده است: «من بر دين حنيف ملايم، يا آسان، مبعوث شده ام و هر کس با راه و رسم من مخالفت ورزد از من نيست». والدين توجه داشته باشند، توان و ظرفيت فرزند خود را در آموزش نماز و عادت دادن فرزندشان به نماز خصوصاً در دوران کودکي که هنوز به آن حد از رشد و توانايي جسماني نرسيده اند را در نظر داشته باشند. و توقع عبادت بزرگسالان را از او نداشته باشند. معصومين(عليهم السلام) رعايت بسياري از آداب و مستحبات نماز را از کودکان نمي خواستند. فضيل بن يسار مي گويد: علي بن حسين(ع) به کودکان دستور مي داد، نماز مغرب و عشا را با هم بخوانند و مي فرمود: «اين بهتر از آن است که بخوابند و نماز عشاي آنان قضا شود».
بايد شيوه هاي آموزشي والدين در امر نماز به گونه اي باشد که در فرزند احساس اجبار، سخت گيري، دل زدگي و خستگي نکند و نماز براي او امري سنگين و کسالت بار نشود. بايد به دور از خشونت و سخت گيري کاري کرد که در فرزند ميل، رغبت و شوق پذيرش نماز و معارف آن ايجاد شود.
همچنين وجود برخي سهل انگاري ها در نوجوانان و يا بازي گوشي کودکان در نماز نبايد با خشونت و رفتار تند والدين همراه باشد، ايجاد فضاي معنوي، افزايش آگاهي، وجود رابطه عاطفي بين پدر و مادر و فرزندان، بهترين راه برطرف کردن اين امور است.
الگو نمايي
يکي از بهترين و کوتاه ترين روش هاي تربيت، ارائه نمونه و تربيت عملي است. در اين روش نمونه اي عيني و قابل تقليد و پيروي، در برابر متربي قرار مي گيرد که در صورت مقبوليت، متربي تلاش مي کند در همه چيز خود را همانند الگوي مطلوب سازد.
انسان در مراحل مختلف حيات خويش، نياز به الگو دارد. انديشمندان بر اين باورند که پيروي و همانند سازي به دو صورت ناآگاهانه و آگاهانه انجام مي شود. تقليد ناآگاهانه در کودکي است. ولي در دوران خودشناسي و تسلط و نظارت بر قواي ادراکي و تحريکي و شناخت سود و زيان خود در جامعه، عمل تقليد در بزرگسالان، بي ترديد با انگيزه هاي آگاهانه است.
والدين با در معرض مشاهده قرار دادن رفتار و اعمال خود، بسياري از مسائل اخلاقي، عبادي و تربيتي را در درون فرزند خود شکل مي دهند و به وجود مي آورند. در تمام سنين خصوصاً در هفت سال دوم از مهم ترين الگوهايي هستند که مورد توجه و تقليد فرزند قرار مي گيرند. کليه رفتارهاي آنها سرمشقي است براي کودکان و نوجوانانشان، والدين به عنوان الگوهاي تربيتي در سراسر مراحل تربيت مي درخشند. از اين رو در تمام مراحل مي بايد براي فرزند خود مظهر عمل باشند نه حرف.
امام صادق(ع) مي فرمايند: «مردم را دعوت کنيد اما نه با زبانتان، تا مردم از شما تلاش و کوشش و راستي و تقوا ببينند».والدين در خانواده در انجام عبادت نقش الگويي دارند، اگر پدر و مادر در راه حق قدم بردارند و به عبادت خدا بپردازند، فرزند نيز از آنها الهام گرفته و قاعدتاً در همان راه قدم مي گذارد. و بدين شکل مشي و روش انجام عبادت از سوي والدين در معرض ديد او قرار مي گيرد. يافته ها حکايت از آن دارد که در خانواده هايي که والدين نمازگزارند، فرزند آنها بيشتر به عبادت و نماز روي مي آورد و اگر نماز نخوانند و در انجام عبادت سستي کنند، فرزند خود را به سستي و بي رغبتي در نماز سوق مي دهند.
والدين توجه داشته باشند که فرزند آنها پيوسته مي آموزد و نسبت به هر چيزي که ياد مي گيرد احساس تازهاي پيدا مي کند. آن ها بايد تلاش کنند که يادگيري هاي او با تجارب خوشايند و دوست داشتني همراه باشد. وقتي که انسان از موضوع يا مسأله اي که با آن روبه رو شده است، احساس خرسندي و خشنودي کند، آن موضوع يا مسأله را به راحتي و با رغبت و رضايت به خاطر مي سپرد و ديرتر فراموش مي کند.
بر مبناي آنچه گفته شد، بايد زيباترين و خوشايندترين اوقات کودکان و نوجوانان در کانون خانواده زماني باشد که بزرگ ترها، به خصوص پدر و مادر آمادة اقامه نماز مي شوند. زماني که فرزند بارها و بارها چنين حالت زيبايي را در والدين خود مشاهده کند. در روحش احساس بسيار لطيف و خوشايند پديد مي آيد و به نماز و نمازگزار، مکان و حالت نماز علاقه مند مي شود.
آثار عملي عبادت که در معرض ديد او قرار مي گيرد، تأثير دعوت را دو صد چندان مي کند.
سعدي در اين ارتباط چنين مي سرايد:
بزرگي سراسر به گفتار نيست دو صد گفته چون نيم کردار نيست
يکي از مهم ترين علل خانوادگي نمازگريزي، اين است که خود پدر و مادر به نماز توجه نکنند. در خانواده اي که پدر و مادر به نماز خود اهميت نمي دهند و نماز را در آخر وقت، بدون رعايت آداب ظاهري و باطني به جا مي آورند و هيچ گاه در مسجد و جماعت حاضر نمي شوند، نمي توان انتظار داشت که فرزندان نمازگزار تربيت شوند.
والدين به ياد داشته باشند که در آموزش نماز به فرزند، خود نقش الگويي را به عهده دارند. مي بايد آشکارا، مواظب اعمال و رفتار خود باشند و آنچه به او آموزش مي دهند، خود پيشگام در عمل کردن به آن باشند و تعارض بين گفته ها و عملشان ايجاد نشود.
تکرار و مداومت
تکرار و مداومت، يک اصل ضروري درآموزش به شمار مي آيد. دربارة اهميت استمرار و مداومت در عمل، علي(ع) فرموده اند: «اعمال کمي که بر آن مداومت داشته باشيد، اميدوار کننده تر از اعمال بسياري است که از آنها خسته شويد». از عوامل مؤثر در يادگيري معارف و احکام عملي نماز، تمرين و مداومت بر آن است.
فراگيري اوليه براي ماندگاري در ذهن کافي نيست. براي تثبيت يادگيري ها، لازم است به اشکال گوناگون، به صورت ذهني و عملي تمرين انجام گيرد تا والدين به اهداف آموزشي مورد نظر در ارتباط با نماز دست يابند. والدين بايد تلاش کنند که در اثر مداومت در اجراي هر برنامه اي، فرزندشان فعاليت عبادي خود را به صورت امري واجب و دائم درآورد و هميشه خود را به رعايت آن ملزم بداند و اين مسأله را در نظر داشته باشند که تکرار و تمرين بايد متنوع باشد تا فرزند از تکرار در يادگيري خسته نشود و انگيزه و اشتياق خود را از دست ندهد و براي کسب عادت نماز تمرين ها و مداومت لازم را در اين ارتباط انجام دهد. والدين آگاه با ذوق و ابتکار خود و با زبان ها و بيان ها و شيوه هاي متنوع خود مي توانند بستر تمرين متنوع را فراهم آورند و فرزند را به تکرار و مداومت بر تمرين در فواصل زماني معين تشويق کنند. همچنين هر چه تمرين با علاقه، توجه و دقت بيشتري انجام شود، تأثير پايدارتري بر جاي مي گذارد. والدين در اين ارتباط علاوه بر در نظر گرفتن آمادگي جسماني و روحي و رواني فرزند خود و حفظ انگيزه يادگيري، بايد از شيوه هاي جذاب، متنوع و دلنشين استفاده کنند تا از خستگي و بي حوصلگي و کسالت بار بودن روند آموزش ممانعت شود. تکرار مي تواند با پرسش و پاسخ، چکيده گويي، استفاده از تمثيل، داستان و يا استفاده از قالب هاي هنري متعدد و يا از جنبه هاي غير مستقيم باشد به طور مثال هر بار سجاده نماز را در جلوي ديدگان فرزند خود پهن کرده و يا با او در نماز جماعت حاضر شويم تا تکرار در مداومت عمل حاصل شود.
پدر و مادر به عنوان اولين مربيان تعليمي و تربيتي، مؤثرترين نقش را در قبال ترويج فرهنگ نماز و آموزش آن عهده دار هستند و در اداي اين امر خطير و نقش آفريني، بايد توجه کامل در به کار گرفتن نکات مطرح شده به عنوان برخي از اصول و روش هاي تربيتي در امر آموزش را داشته باشند. در ذيل به طور خلاصه به اين نکات اشاره مي شود.
ـ در هر مرحله از آموزش نماز و برنامه ريزي در جهت آن، بايد شرايط سني و رشد فرزند و آمادگي او از نظر جسماني و رواني، در نظر گرفته شود و متناسب با آن تعليمات لازم ارائه شود.
ـ روش عملي، روش اصلي در آموزش افعال، آداب و احکام است. آموزش عملي مي بايست همراه با مهر و محبت و پرهيز از زور و خشونت و در زمان مناسب خود يعني زماني که فرزند از نظر جسماني، رواني و عاطفي آمادگي هاي لازم را دارد، ارائه شود.
ـ افراط و تفريط موجب بي انگيزه، بي تفاوت شدن، سهل انگاري و يا بدبيني و انزجار از نماز مي شود. در اين رابطه والدين بايد راه اعتدال را در پيش گيرند. به ويژه در سنين پايين يادگيري و رعايت آداب و مستحبات نماز را از فرزند خود تقاضا نکنند.
ـ به کار گيري اصل نظارت و مراقبت در تثبيت رفتار نماز و دروني شدن معارف آن نقش مؤثر و عميقي دارد. با رعايت اين اصل خطاهاي احتمالي فرزند شناسايي و اصلاح و شرايط لازم براي تداوم پيدا کردن رفتار نماز ايجاد مي شود.
ـ رعايت تدريج و آهسته حرکت کردن در تعليم و ترويج نماز، امري ضروري است.
فرزند نبايد يکباره بار سنگيني از وظايف را در رابطه با نماز بر دوش خود احساس کند و خود را به انجام دادن آن موظف بداند، در اين صورت ممکن است صدمه اي جبران ناپذير بر نگرش و اشتياق او نسبت به نماز وارد سازد.
ـ در بسياري از موارد، بي ميلي يا کم ميلي فرزند نسبت به نماز با تشويق برطرف مي گردد. تشويق بايد به اندازه باشد، نبايد به صورت افراطي و کنترل نشده مورد استفاده قرار گيرد.
ـ والدين توجه داشته باشند در مقام مربي با روش و اعمال خود در قالب سخت گيري ها و ناديده گرفتن توان و ظرفيت متربي سبب دين گريزي وي نشوند و در دوران کودکي و نوجواني از فرزند خود توقع عبادت بزرگ سالان را نداشته باشند. و در رعايت اصل آسان گيري دقت لازم را داشته باشند.
ـ والدين به ياد داشته باشند که در آموزش نماز به فرزند خود نقش الگويي را به عهده دارند. مي بايد آشکارا، مواظب اعمال و رفتار خود باشند و آنچه را که آموزش مي دهند، خود در عمل کردن به آن پيشگام باشند.
ـ والدين بايد با استفاده از روش تکرار و مداومت، کاري کنند که فرزندشان فعاليت عبادي خود را به صورت امري واجب و دائمي درآورد و هميشه خود را به رعايت آن ملزم بداند.
توصيه به انسان
امام باقر(ع) فرمودند:
يُنادِي مُناديٍ فِي کُلِّ يَوم اِبنَ آدَم لِدْ لِلْموت، وَ اجمَع لِلفَناء، وَ ابنِ لِلخَراب
ترجمه: هر روز منادي اي ندا مي دهد که اي فرزند آدم!] متولد شو براي مردن، جمع کن براي از بين رفتن، بساز براي ويران شدن و خراب شدن.
منبع: الشافي، صفحه 876
يُنادِي مُناديٍ فِي کُلِّ يَوم اِبنَ آدَم لِدْ لِلْموت: هر روز منادي اي ندا مي دهد که اي فرزند آدم!] متولد شو براي مردن، يک حقيقت آشکاري که اغلب عقول مردم و اذهان مردم از آن غافل است؛ [اينکه] هر ولادتي براي فنا و نابودي است در نهايت.
وَ اجمَع لِلفَناء: گرد بياور و جمع کن، پول را، مال را، اشيا را، کتاب را، وسايل مطلوب زندگي را از جهات مادي، عيني، قدرت و چه و چه، همه اينها را زحمت بکش جمع بياور، لِلفَناء، براي اينکه از بين برود.
همه اش از بين خواهد رفت. هر آنچه که ما جمع مي کنيم، نابود خواهد شد. يک چند صباحي او مهمان ما است يا ما مهمان او هستيم، گاهي هم او هست ما مي رويم، او هم خواهد رفت بعد از ما.
وَ ابنِ لِلخَراب: بساز براي ويران شدن و خراب شدن، اين توجه دادن ما است به طبيعت اين عالم، عالم فنا و عالم ماده، که همه چيز در اين دنيا براي آمدن و رفتن است؛ هيچ چيزي بقا ندارد.
اين را انسان توجه کند و درک کند. به ياد عاقبت کار هنگام آغاز کار باشد.
اين عبرتي است براي ما. دلبستگي ها را کم مي کند؛ هم دلبستگي به اشيا را، به چيزهايي که متعلق به ماست و هم دلبستگي به نفس را.
ما هم اندر باغ گيتي آشـياني داشـتيم
در چمن با ماه رويان داسـتاني داشتيم
از حريف بزم يار و ز رقيب کوي دوست
دشمناني داشتيم و دوستاني داشـتيم
با خيالي بود يا خوابي پريـشان آنچه ما
در صف دلدادگان نام و نشاني داشتيم
علامه طباطبايي
اجراي طرح «هر مسجد يک خيريه» در شهرک مسکوني قائم
همسو با فرمايشات رهبر معظم انقلاب براي اجراي رزمايش همدلي و کمک به نيازمندان و ابلاغ طرح «هر مسجد يک خيريه» از سوي شوراي فرهنگي و ستاد اقامه نماز وزارت نفت، 150 بسته غذايي و بهداشتي در مسجد حضرت قائم(عج) بين نيازمندان توزيع شد.
حجت الاسلام رضا حيدري، رئيس قرارگاه فرهنگي صنعت نفت در خوزستان، از تهيه و توزيع 150 بسته غذايي و بهداشتي، براي نيازمندان خبر داد.
اين طرح با محوريت امام جماعت مسجد حضرت قائم(عج) حجت الاسلام محمد رشيد پور و با مشارکت پرشور جوانان، بسيجيان و هيات امناي مسجد اجرا شد.
رئيس قرارگاه فرهنگي صنعت نفت در خوزستان درباره اجراي اين طرح گفت: اين رزمايش در بيش از 50 مسجد و حسينيه در شهرک هاي مسکوني وزارت نفت در خوزستان و کهگيلويه و بوير احمد در حال انجام است.
اين طرح در همسويي با فرمان رهبري براي رزمايش همدلي و کمک به نيازمندان و اجراي طرح «هر مسجد يک خيريه» شوراي فرهنگي و ستاد اقامه نماز وزارت نفت اجرا شده است.
عاقبت تلاش براي محبان اهل بيت(عليهم السلام)
امام حسن عسکري(ع) فرمود:
آن دسته از علما و دانشمندان شيعيان ما که در هدايت و رفع مشکلات دوستان و علاقه مندان ما، تلاش کرده اند، روز قيامت در حالتي وارد صحراي محشر مي شوند که تاج کرامت بر سر نهاده و نور وي، همه جا را روشنايي مي بخشد و تمام أهل محشر از آن نور بهره مند خواهند شد.
منبع: تفسير الإمام العسکري(ع) صفحه 345
رفتار و خاندان
امام علي(ع) فرمودند:
كسى كه كردارش او را به جايى نرساند، افتخارات خاندانش او را به جايى نخواهد رسانيد.
منبع: نهج البلاغه، حکمت 23