سه الگوي کاربردي براي نمازخوان کردن فرزندان
سميرا اعتمادي - نخستين بستر تقويت روحيه عبادت به ويژه نماز در انسان، خانواده است. خانواده، به ويژه والدين، نخستين مرکز و کانون تعليم و تربيت فرزندان است. اگر فرزند در خانواده اي رشد يابد که به دين و احکام عملي آن مومنانه و عاشقانه اهتمام مي ورزند و به آموزه هاي آن از روي اخلاص و صداقت، گردن مي نهند، اميد بيشتري مي رود تا فرزندشان نيز به آموزه هاي ديني احترام بگذارد. در حقيقت چگونگي ايفاي نقش والدين و اهرم هاي تربيتي آنهاست که از همان ابتدا اعتقادات فرزند را شکل مي دهد. باور قلبي پدر و مادر به عبادات و در راس آنها نماز و چگونگي برپايي آن همراه با ايجاد انگيزه و آموزش صحيح و يکپارچگي رفتاري آنان مي تواند به همان ميزان، نگرش فرزند را به نماز پايدار کند.
***
گاه مشاهده مي شود والدين، اهل نماز هستند، ولي فرزند آنها در نماز گزاردن، سست و بي انگيزه و ناآگاه به احکام و معارف نماز است؛ شايد علت آن، فقدان به کارگيري شيوه هاي مناسب تربيتي و آموزشي از سوي والدين باشد. والدين براي ايفاي نقش آموزشي خود، علاوه بر آشنايي به اهميت، فوائد، اسرار، فلسفه و احکام و آداب و افعال نماز که مقدمه کار محسوب مي شود، بايد با شناخت اصول و روش هاي تربيتي مناسب و صحيح در جريان تدريجي آموزش نماز به فرزند خود، آنان را به کار گيرند. در غير اين صورت نمي توانند مربيان و آموزگاران مؤثر و خوبي در به انجام رساندن اين وظيفه باشند.
تقويت بُعد شناختي نسبت به اسرار و فلسفه نماز و تبيين فوايد و منافع آن باعث ايجاد و يا افزايش انگيزه در فرزندان و تشويق و ترغيب آنان در انجام رفتار نماز مي شود. همچنين موجب مي شود بجا آوردن نماز براي آنان توام با نوعي احساس ناخوشايند نبوده و به صورت يک رفتار خشک و بي روح در نظرشان جلوه نکند.
پدر و مادر به عنوان اولين الگوهاي تربيتي مطرح براي فرزندانشان در رابطه با نماز علاوه بر آموزش عملي، آنها را با اسرار و معارف آن آشنا مي سازند و نقش آموزشي خود را در اين ارتباط ايفا مي کنند. با توجه به اين نقش، به برخي اصول و روش ها و شيوه هاي تعليم و آموزش نماز، در قالب نکات موثر و کاربردي درباره آموزش اشاره مي شود. البته بايد به اين نکته تاکيد کرد که براي دختران از 9 سالگي و براي پسران از 15 سالگي نماز واجب مي شود و در حقيقت فرزندان وارد سن تکليف مي شوند. از اين رو آموزش ها باتوجه به اين مسأله انجام شود.
توجه به شرايط سني و مراحل رشد
مرحله اول: 3 تا 12 سالگي
امام باقر(ع) در حديثي وظايف والدين و مربيان را درباره آموزش نماز و کارهايي را که در اين مرحله بايد انجام دهند، بيان فرموده اند. عبدالله بن فضاله از امام باقر (ع) نقل مي کند که فرمود: «آنگاه که فرزند 3 ساله شد، به او مي گويند 7 بار بگو: لا اله إلاّ الله وقتي 3 سال و 7 ماه و 20 روز شد، به او مي گويند: 7 بار بگو محمدا رسول الله. وقتي چهار ساله شد، به او مي گويند: 7 بار بگو صلي الله علي محمد و آل محمد آنگاه که 5 سالش تمام شد از او مي پرسند: دست چپ تو کدام و دست راست تو کدام است، اگر جواب صحيح داد او را رو به قبله مي کنند و مي گويند: سجده کن و رهايش مي کنند تا 6 ساله شود. امام باقر(ع) در ادامه، بر لزوم آموزش رکوع و سجود تا 7 سالگي تاکيد فرموده و پس از آن به شستن دو دست و صورت اشاره فرموده است تا 9 سالگي که وضو به طور کامل به او آموزش داده مي شود در اين حال، با قاطعيت با او رفتار مي شود تا گرفتار مسامحه نشود. بر پايه اين حديث تا 4 سالگي بايد کلمه توحيد لا إله إلاّ الله و رسالت پيامبر رسول الله به کودک تلقين شود. در واقع اذکار و شعارهاي مهم اسلامي به او ياد داده مي شود.
در 5 و 6 سالگي ايستادن رو به قبله و رکوع و سجود را به آنها ياد داده تا گهگاهي در کنار پدر و مادر آن را تمرين کنند تا به تدريج با انجام اين فريضه مهم انس پيدا کنند.
در 7 سالگي علاوه بر کارهاي قبل از او خواسته مي شود براي نماز، دست و صورت خود را بشويد. البته اين شست و شو وضو نيست، زيرا در وضو ترتيب خاص و شستن دست از آرنج و مسح سر و پا لازم است، در حالي که در اين سن تنها از کودک شستن دست ها تا مچ و شستن صورت را مي خواهند. کودک اين کار را تا 9 سالگي ـ يعني به مدت دو سال ـ تمرين مي کند. اين کار را نيز تا سن بلوغ ادامه مي دهند. به اين ترتيب، کودک حدود 4 سال نيز نماز صحيح را تمرين مي کند. طبيعي است که در طول اين مدت، کودک با نماز آشنا مي شود و به آن عادت مي کند و اين عادت در او پايدار مي شود.
در دوره کودکي والدين علاوه بر آشنا ساختن کودک با اذکار و افعال نماز، بايد با استفاده از احاديث و آيات قرآني ساده، به ضميمه داستان هاي نماز و شعر برخي از فوايد و آثار و اهميت نماز را براي آنان مطرح سازند و توجه به مفاهيم تسليم، تکليف، شکر و سپاس، درک حضور خالق و ايجاد ارتباط ميان نماز و اين مفاهيم را به عنوان فلسفه به پا داشتن نماز، در برنامه هاي روزانه زندگي خود و فرزندانشان جاي دهند.
مرحله دوم: 12 تا 16 سالگي
در اين مرحله دوران کودکي پشت سر گذاشته مي شود و فرزند به دوره نوجواني که پلي ميان کودکي و بزرگسالي است، وارد مي شود. بايد با آداب و احکام نماز در حدّ اقامه صحيح نمازهاي يوميه به طور کامل آشنا شود و والدين به پرسش هاي نوجوانان درباره نماز به صورت منطقي و با زباني ساده و در خور فهم آنان پاسخ دهند. او با برخي ديگر از آثار و فوايد و حکمت هاي نماز آشنا شود. در اينجا اين نکته قابل ذکر است که هرچند فلسفه نماز و آموزش آن از نظر علمي بايد مقدمه آموزش رفتاري و عملي نماز قرار گيرد، اما برنامه تربيتي نماز به گونه اي از طرف شارع مقدس طراحي شده که پرداختن به آن قبل از فهم دقيق فلسفه آن نه تنها از ضرورت آن نمي کاهد، بلکه تکرار آن با رعايت شرايط، خود مقدمه اي براي دريافت دروني فلسفه انجام اين نوع از عبادت مي شود، به تعبير ديگر به دليل ويژگي هاي رشد انسان، به ويژه در دوره نوجواني در سه بعد شناختي، عاطفي و حرکتي، تنها بخشي از فلسفه نماز را مي توان در قالب آموزش هاي مستقيم و غيرمستقيم به نوجوان آموزش داد.
حال آن که عمده آموزش آن مي بايد به مرور و تدريجا مورد توجه والدين قرار گيرد. همچنين در اين سنين به تدريج مي توان مساله قرب خدا را براي فرزند مطرح کرد، او مي تواند در شأن و شرايطي باشد که حضور خود را در پيشگاه خداوند يا قرب او احساس کند. جهان را محضر خدا بداند و در همه حال به ياد او و با احساس حضور او باشد.
مرحله سوم: 16 تا 20 سالگي
دوره جواني در رابطه با آموزش نماز، دوره آشنايي عميق تر و ژرف تر با فلسفه، آثار و احکام نماز است و علاوه بر اين، برخي از شرايط دروني نمازگزار مانند خضوع و خشوع قلبي در نماز نيز آموزش داده شدند. در اين مرحله والدين بايد توجه داشته باشند که روحيات جوان بيشتر با بحث هاي استدلالي ـ اقناعي همخواني دارد و کمتر مطالب را به صورت تعبدي مي پذيرد؛ بنابراين نمي توان انتظار داشت که او فقط با سفارش هاي اخلاقي و ديني در مسير نمازگزاري قرار بگيرند و ثابت قدم شود. دامنه آموزش احکام نماز، نبايد محدود به احکام الزامي شود، بلکه بايد مستحبات نماز و نمازهاي مستحب، نيز آموزش داده شوند و او را به انجام مستحبات و پرهيز از مکروهات دعوت و تشويق کرد. زراره بن اعين، از ياران امام باقر (ع) مي گويد: در جواني خدمت امام باقر(ع) رسيدم، براي من از وصف نماز و روزه مستحبي گفت، وقتي سختي و سنگيني اين اعمال را در چهره من مشاهده کرد، به من فرمود: نماز و روزه مستحبي مانند نماز و روزه واجب نيست که هر کس آنها را ترک کند، هلاک شود، بلکه مستحب است. اگر آن را ترک کردي مي تواني قضا کني. اين حديث نشان مي دهد که در اين سنين بايد اينگونه معارف نماز را به جوانان آموزش داد.
الگوي عملي
روش اصلي آموزش نماز به ويژه آداب و احکام آن، روش عملي است و روش اصلي معصومين نيز براي آموزش نماز روش عملي است. به اين معنا که به جاي توضيح و بيان شفاهي چگونگي نماز خواندن، آن را در برابر مخاطبان انجام مي دادند و از آنان مي خواستند تا مانند آنان نماز بخوانند. از پيامبر(ص) روايت شده که در مقام آموزش نماز مي فرمودند: «صلوا کما رأيتموني أصلّي» همانطور که ديديد من نماز مي خوانم، نماز بخوانيد. والدين بايد توجه داشته باشند که بعضي از مطالب را از راه عمل، بهتر و آسان تر و عميق تر مي توان آموزش داد، زيرا با حواس فرد سر و کار دارد و ماندگارتر است. آموزش مسائل نماز هم از اين دسته است. آموزش نظري و شفاهي نماز براي کامل شدن نياز به بخش عملي دارد. والدين مي توانند خود افعال و اعمال نماز را به طور صحيح انجام دهند تا فرزندشان ببيند و ياد بگيرد يا اينکه او را وادار کنند تا خود انجام دهد و آنها اشتباهات و اشکالات او را در اين رابطه تصحيح کنند. بايد توجه کرد، زماني که فرزند خسته و يا داراي کسالت و بي رغبتي است، از تعليم دادن و وادار کردن او به انجام افعال نماز خودداري شود. همچنين آموزش عملي همراه با مهر و محبت و پرهيز از زور و خشم صورت گيرد، زيرا علاوه بر شناخت، احساسات و عواطف و امور خوشايند، مواد اوليه در زمينه افزايش، رغبت و علاقه نسبت به کار و عمل را تشکيل مي دهند. پس با ايجاد احساسات خوشايند در فرزند مي توان زمينه يادگيري مطلوب تر و سريع تر رفتار نماز را در او ايجاد کرد.
ادامه دارد...
نحوه رفتار بنيانگذار انقلاب اسلامي با همسر
همسر بزرگوار امام خميني(ره) در مورد نحوه برخورد ايشان مي گويد: حضرت امام(ره) به من خيلي احترام مي گذاشتند و خيلي اهميت مي دادند. هيچ حرف بد يا زشتي به من نمي زدند. امام حتي در اوج عصبانيت هرگز بي احترامي و اسائه ادب نمي کردند. (امام هنگام ناهار يا شام) غذا را شروع نمي کردند؛ به بچه ها هم مي گفتند: صبر کنيد تا خانم بيايند. حضرت امام [کارهاي خانه] جارو کردن و ظرف شستن و حتي شستن روسري بچه خودمان را هم وظيفه من نمي دانستند و اگر به جهت نياز گاهي به اين کارها دست مي زدم، ناراحت مي شدند و آن را به حساب نوعي اجحاف نسبت به من مي گذاشتند. حتي وقتي وارد اتاق مي شدم، به من نمي گفتند: «در را پشت سرتان ببنديد» صبر مي کردند تا بنشينم و بعد خودشان بلند مي شدند و در را مي بستند. امام در مسائل خصوصي زندگي من دخالت نمي کردند. هر طوري که دوست داشتم، زندگي مي کردم. به رفت و آمد با دوستانم کاري نداشتند. به احمدجان خيلي سفارش (مرا) کردند. به او گفتند: خيلي مواظب [مادرت] باش. من نتوانستم تلافي کنم و تو تلافي کن.» در فروردين سال 1312 شمسي، که امام عازم سفر حج بودند، در بيروت، نامه اي براي همسرش مرحومه خديجه ثقفـي که دومين فرزند را در بطن خود داشتند نوشتند که متن کامل اين نامه به اين شرح است: « تصدقت شوم، الهي قربانت بروم، در اين مدت که مبتلاي به جدايي از آن نور چشم عزيز و قوت قلبم گرديدم،متذکر شما هستم و صورت زيبايت در آيينه قلبم منقوش است. عزيزم، اميدوارم خداوند شمارا به سلامت و خوش در پناه خودش حفظ کند.[حال]من با هر شدتي باشد مي گذرد؛ ولي به حمدالله تاکنون هرچه پيش آمد،خوش بوده و الان در شهر زيباي بيروت هستم. حقيقتاً جاي شما خالي است، فقط براي تماشاي شهر و دريا خيلي منظره خوش دارد. صد حيف که محبوب عزيزم همراهم نيست که اين منظره عالي به دل بچسبد. درهرحال، امشب، شب دوم است که منتظر کشتي هستيم. از قرار معلوم و معروف، يک کشتي فردا حرکت مي کند، ولي ماها که قدري دير رسيديم، بايد منتظر کشتي ديگر باشيم. عجالتاً تکليف معلوم نيست، اميد است خداوند به عزت اجداد طاهرينم، که همه حجاج را موفق کند به اتمام عمل. از اين حيث قدري نگران هستم، ولي از حيث مزاج بحمدالله به سلامت. بلکه مزاجم بحمدالله مستقيم تر و بهتر است. خيلي سفر خوبي است، جاي شما خيلي خالي است. دلم براي پسرت [سيد مصطفي] قدري تنگ شده است. اميد است که هر 2دو به سلامت و سعادت در تحت مراقبت آن عزيز و محافظت خداي متعال باشند. اگر به آقا (پدر همسر امام) و خانم ها (مادر و مادربزرگ همسر امام) کاغذي نوشتيد، سلام مرا برسانيد. من از قبل همه نايب الزياره هستم. به خانم شمس آفاق [خواهر همسر امام(ره)] سلام برسانيد و به توسط ايشان به آقاي دکتر [علوي] سلام برسانيد. به خاور سلطان و ربابه سلطان سلام برسانيد. صفحه مقابل را به آقاي شيخ عبدالحسين بگوييد برسانند. ايام عمر و عزت مستدام. تصدقت. قربانت؛ روح الله »
منبع: پرتال امام خميني(ره)
تفسير ديگري از دنيا
امام باقر(ع) فرمودند:
يُنادِي مُناديٍ فِي کُلِّ يَوم: اِبنَ آدَم لِدْ لِلْموت وَ اجمَع لِلفَناء وَ ابنِ لِلخَراب.
هر روز منادي ندا مي دهد: فرزند آدم! به دنياآور براي مردن، اندوخته کن براي از بين رفتن، بنا کن براي خراب شدن.
منبع: الشافي، صفحه 876
1-هر روز منادي ندا مي دهد که اي فرزند آدم! متولد شو براي مردن. يک حقيقت آشکاري که اغلب عقول مردم و اذهان مردم از آن غافل است؛ [اينکه] هر ولادتي براي فنا و نابودي است در نهايت.
2-وَ اجمَع لِلفَناء: گرد بياور و جمع کن، پول را، مال را، اشياء را، کتاب را، وسايل مطلوب زندگي را از جهات مادي، عيني، قدرت و چه و چه، همه ي اينها را زحمت بکش جمع بياور، لِلفَناء، براي اينکه از بين برود. همه اش از بين خواهد رفت. هر آنچه که ما جمع مي کنيم، نابود خواهد شد. يک چند صباحي او مهمان ما است يا ما مهمان او هستيم، گاهي هم او هست ما مي رويم، او هم خواهد رفت بعد از ما.
3-وَ ابنِ لِلخَراب: بساز براي ويران شدن و خراب شدن. اين توجه دادن ما است به طبيعت اين عالم، عالم فناء و عالم ماده، که همه چيز در اين دنيا براي آمدن و رفتن است؛ هيچ چيزي بقاء ندارد. اين را انسان توجه کند و درک کند. به ياد عاقبت کار در هنگام آغاز کار باشد. اين عبرتي است براي ما. دلبستگي ها را کم مي کند؛ هم دلبستگي به اشياء را، به چيزهايي که متعلق به ماست و هم دلبستگي به نفس را.
ادامه فعاليت هاي کرونايي روحانيون صنعت نفت
همسو با فرمايشات رهبر معظم انقلاب براي اجراي رزمايش همدلي و کمک به نيازمندان، و ابلاغ طرح «هر مسجد يک خيريه» از سوي شوراي فرهنگي و ستاد اقامه نماز وزارت نفت فعاليت هاي مجموعه روحانيون و اعضاي اين شورا در قالب طرح ها و رزمايش هاي مختلف همچنان ادامه دارد. در همين زمينه حجت الاسلام رضا حسني، امام جماعت مسجدسليمان، از تهيه تعدادي بسته غذايي، براي نيازمندان خبر داد. اين طرح با محوريت بهداشت و درمان صنعت نفت مسجد سليمان اجرا شد. در اين رزمايش، تعدادي بسته معيشتي بين خانواده هاي آسيب پذير و نيازمند شناسايي شده در منطقه کلگه توزيع شد. اين بسته هاي معيشتي شامل اقلام اساسي غذايي که با همت رياست وپرسنل بهداشت ودرمان صنعت نفت مسجد سليمان تهيه شده است. همچنين حجت الاسلام رضا حيدري مسئول قرارگاه فرهنگي خوزستان از تهيه 80 بسته غذايي و بهداشتي، براي نيازمندان خبر داد. اين طرح با محوريت مسجد امام حسين(ع) منطقه مسکوني نيوسايد اهواز اجرا شد. در اين رزمايش، 80 بسته معيشتي و بهداشتي بين خانواده هاي آسيب پذير و نيازمند شناسايي شده توزيع شد. اين بسته هاي معيشتي شامل اقلام اساسي غذايي و بهداشتي است که با مشارکت پرشور جوانان، بسيجيان و هيات امناي مسجد در دو مرحله در ابتدا و اواسط ماه رمضان انجام شد.