گفت و گو با مدير موزه پمپ بنزين دروازه دولت
خرابه ای رها شده را موزه صنعتی کردیم
علي بهرامي سال ها پيش تهران و بسياري از شهرهاي ديگر را به دروازه هايش مي شناختند. دروازه شهر، هم محل ورود و خروج اهالي به شهر بود و هم نماد و نمودي براي شناختن شهر. دروازه هاي يک شهر به نوعي شناسنامه يک شهر محسوب مي شدند. از جمله دروازه هاي شهر تهران هم چنين بودند. در ميان دروازه هاي تهران که برخي از آنها عبارت بودند از دولاب، شميران، قزوين، شاه عبدالعظيم و...، دروازه دولت نيز در پايان دوران صفويه و بخصوص در دوران قاجار جلوه بسيار زيبايي داشته است. با توسعه شهرهاي ايراني، بويژه توسعه و بزرگ شدن تهران دروازه هاي آن معناي سابق خود را از دست دادند و تخريب شدند؛ البته هنوز هم نام برخي از آنها روي محلاتي از تهران باقي مانده است، مثل همين دروازه دولت. يکي از قديمي ترين پمپ بنزين هاي تهران در محله دروازه دولت ساخته شده بود تا اينکه سال ها متروکه ماند و متروي تهران نيز به حريم آن تجاوز کرد. اين شرايط باقي بود تا مرکز موزه ها و اسناد صنعت نفت، پاي در ميدان احياي ميراث صنعتي نفت در ايران گذاشت و در مکان متروکه و سال ها خاک خورده پمپ بنزين دروازه دولت، موزه اي تاسيس شد که نزديک به هشت ماه است، ميزباني علاقه مندان، اهل فرهنگ و هنر و تاريخ کشورمان را به عهده دارد. موزه پمپ بنزين دروازه دولت با فضايي بسيار دلنشين و فعاليت هاي فرهنگي مختلفش، حالا ديگر به بار نشسته است و هرچند راه بسيار طولاني در پيش دارد؛ اما همه چيز گواه آينده درخشان و ماندگار آن است. با مريم اسماعيلي، مدير اين موزه گفت و گويي داشتيم که در ادامه مي خوانيد:
کار تاسيس موزه پمپ بنزين دروازه دولت از چه زماني آغاز شد؟
موزه پمپ بنزين دروازه دولت، سومين پمپ بنزيني است که در تهران ساخته شده است. نخستين پمپ بنزين در منطقه گمرک ساخته شد، دومي در خيابان وصال شيرازي و سومي در دروازه دولت. اين پمپ بنزين تا سال 1372 فعال بود و کار مي کرد و از سال 1372 تا سال 1395 آن را به شهرداري و مترو واگذار کرده بودند. وقتي اين پمپ بنزين قديمي و تاريخي را در سال 1395 تحويل گرفتيم، وضعيت بسيار بدي داشت و در واقع به يک خرابه رها شده، تبديل شده بود. در آن سال به عنوان ناظر در کنار آقاي جواهري کار خود را آغاز کرديم. براي اين موزه 79 پروژه در نظر گرفتيم. مرمت بنا، خريد شي و... تا کارهاي زيربنايي. اين 79 پروژه کاملا به انجام رسيد و در تير سال 98 موزه پمپ بنزين دروازه دولت افتتاح شد.
اين موزه چه بخش هايي دارد و چگونه طراحي شده است؟
به طور کلي موزه پمپ بنزين از 10 بخش تشکيل شده که 7 بخش آن در فضاي باز قرار دارد و تلمبه ها، تنوع خودروها، فضاي ايمني و ... از جمله ديدني هاي آن است. يکي از قديمي ترين تلمبه هاي پمپ هاي بنزين که وارد ايران شده و قدمتي 100 ساله دارد، تلمبه ساتام است که تلمبه اي دستي بوده و به صورت 5 ليتر 5 ليتر پر مي شده است. همچنين در فضاي باز تمام گردش فراورده ها از مخزن به سمت سکو نشان داده شده است. سازه فلزي که در فضاي باز وجود دارد، در دهه 50 ساخته شده است. اين سازه را مرمت کرديم و به اين دليل که هم جزئي از تاريخ اين موزه بود و هم کاربرد مراقبت و محافظت از اشياي موزه را داشت، آن را حفظ کرديم يا در موردي ديگر تانکر سوخت ليلاند را نيز از کرمان آورديم و آن را اينجا مرمت کرديم. اين خودروي سوخت رساني، از آخرين سوخت رسان هايي بوده که وارد پمپ بنزين هاي ايران شده است.
سه بخش ديگر موزه در فضاي بسته و داخلي قرار دارد. مرمت بناهاي داخلي يک سال به طول انجاميد و زحمت بسيار زيادي براي آن کشيده شد. در اصول مرمتي، برخي ها به زيباسازي اعتقاد دارند؛ اما ما با چنين تفکري در موزه پمپ بنزين کار نکرديم و معتقد بوديم مهمترين مساله اين است که اصل بنا بايد حفظ شود. براي مثال تقريبا 90 درصد از کاشي ها وجود داشت؛ اما با يکي از استادکاران اصفهاني آن را ترميم کرديم و به وضعيت اصيلش بازگردانديم.
در چيدمان فضاي بسته، سه اتاق داريم. در اتاق شماره يک تاريخچه، موقعيت و اهميت محله دروازه دولت را با محوريت پمپ بنزين آن نشان داده ايم. سال 1309 خورشيدي بناي دروازه دولت تخريب و زمين پمپ بنزين در دو مرحله و دو زمان مختلف خريداري شد؛ يک بار در سال 1316 و بار ديگر به دليل نياز به توسعه آن در سال 1319.
اسناد زيادي در اتاق شماره يک وجود دارد؛ از جمله گزارش شهرباني درباره پايين آوردن تابلوي شرکت نفت ايران- انگليس در دوران ملي شدن صنعت نفت. عکس ها، اسناد و صورتجلسه هايي که مي تواند براي بازديدکننده ها جالب توجه باشد. در همين اتاق فيلم هاي بسيار قديمي وجود دارد که شيوه کار و فعاليت در پمپ بنزين هاي تهران را نشان مي دهد. در اتاق شماره يک سندي وجود دارد که نشان مي دهد در سال 1330 خورشيدي 13 پمپ بنزين در کشور ساخته شده بود و در شرکت ملي پخش، پمپ بنزين دروازه دولت را به عنوان جايگاه شماره 6 مي شناختند. ما از شرکت ملي پخش فراورده هاي نفتي خواستيم کارکناني را که سال هاي دور در اين پمپ بنزين کار مي کردند، به ما معرفي کنند و در مشخص کردن بخشي از فضاها از آنها بهره گرفتيم. براي مثال همه پمپ بنزين ها سه اتاق داشتند؛ اتاقي که در آن گاوصندوق قرار داشت، اتاق مدير بود. بعد از آن اتاق کارکنان و اتاق سوم هم اتاق تاسيسات و لوله و برق محسوب مي شد. در اتاق شمار 2 تنوع فراورده ها را نشان داده ايم و دو تايم لاين ايران و جهان را در معرض ديد علاقه مندان قرار داده ايم. در اتاق شماره 3 بيش از هر چيز بر نازل ها تاکيد داشتيم. نازل هايي که کاملا دقيق، تمام قطعات را در معرض ديد بازديدکنندگان قرار مي دهد. همچنين يک باک خودروي ساده طراحي شده و در اين اتاق قرار گرفته که آن هم مانند قطعات نازل ها از بعد آموزشي برخوردار است.
وضعيت بازيدکننده ها چگونه است؟ توانسته ايد موزه پمپ بنزين دروازه دولت را معرفي کنيد؟
موزه ما، يک موزه صنعتي است و حرف هاي زيادي براي گفتن دارد. در همين چند ماهي که افتتاح شده، بازديدکنندگان ايراني و خارجي بسيار زيادي داشته است. هفته دومي که اين موزه افتتاح شد، ليدرهاي بسيار قوي تهران را شناسايي و فعالان گردشگري مناطق 22گانه شهرداري را نيز دعوت کرديم، ضمن اينکه صداوسيما، راديو و هيات هاي مختلف از جمله هيات دوچرخه سواري نيز با موزه همکاري دارند. با همين چند فعاليتي که انجام داديم، اين موزه معرفي شد که در افزايش تعداد بازديدکنندگان بسيار اثرگذار بود. اين فعاليت ها و همکاري ها ادامه دارد و به طور مداوم گسترده تر مي شود.
به نظر شما موزه اي مثل موزه پمپ بنزين دروازه دولت، بايد چه ويژگي هاي خاصي داشته باشد؟
من فکر مي کنم موزه بايد فعال باشد و اگر موزه اي فعال نباشد، مرده است. ما يک موزه سرد و بي روح نمي خواهيم. موزه ما صنعتي است؛ بنابراين بايد آن را به صورتي مفرح، توضيح دهيم. همين مساله موجب مي شود، موزه ديده شود. تاثير کلام و نوع توضيح دادن بخصوص در ميان نوجوانان و دانش آموزان خيلي مهم است. برخورد خوب و گشاده رويي موزه دار، يک رکن اساسي است. برخي از موزه دارها بسيار عبوس هستند و اين مساله اي است که بر کيفيت بازديدها اثر بسيار منفي مي گذارد. موزه دارهاي اين موزه به دو زبان انگليسي و ايتاليايي مسلط هستند و همين موضوع بر ارتباط بيشتر با گردشگران خارجي اثر بسيار خوبي مي گذارد. موزه پمپ بنزين دروازه دولت، برنامه هاي متنوعي اجرا کرده و تعدادي نيز در دست اجرا دارد. يکي از برنامه هاي بسيار مهمي که تاکنون با مشارکت مجله بخارا برگزار کرديم، «شب دروازه دولت» بود که موزه هاي ديگر از ايده ما استفاده کردند. اين برنامه نقطه عطفي در معرفي موزه پمپ بنزين دروازه دولت بود. همچنين بر اساس مناسبت هاي تقويم، برنامه هاي خاصي را تدارک مي بينيم، براي مثال در پايان دي ماه برنامه ويژه اي براي روز هواي پاک داريم و براي روز ملي شدن صنعت نفت نيز برنامه ويژه اي را در نظر گرفته ايم. همچنين با مدرسه ها و دانشگاه ها نيز در حوزه هاي مختلف آموزشي و بازديدهاي منظم ارتباط ويژه داريم.
چه آينده اي براي موزه پمپ بنزين دروازه دولت متصور هستيد؟
تاکنون 30 موزه پمپ بنزين دنيا را شناسايي کرديم و به تمام موزه ها ايميل زده ايم و فکر مي کنم بتوانيم کارهاي پژوهشي خوبي با آنها انجام دهيم. به زودي موزه هاي نفت جهان نيز ما را به عنوان کشوري که قدمت بسيار زيادي در تاريخ نفت دارد، معرفي خواهند کرد. از نظر جذب گردشگر نيز بسيار موفق بوده ايم و فکر مي کنيم با حضور گردشگران داخلي و خارجي زيادي که به موزه پمپ بنزين دروازه دولت آمده اند، در اين زمينه نيز موفقيت هاي بيشتري داشته باشيم.
وزارت نفت الگويی برای بازآفرينی ميراث صنعتی كشور
رئيس واحد پژوهش و تاريخ شفاهي مديريت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت گفت: با توجه به اقدام هاي صورت گرفته از سوي وزارت نفت در راه اندازي موزه هاي صنعت نفت در كشور، اين وزارتخانه، الگويي مناسب براي بازآفريني ميراث صنعتي و توسعه توريسم صنعتي در كشور است . فرشيد خداداديان، در دومين همايش سالانه گردشگري و توسعه پايدار در دانشگاه صنعتي اصفهان اظهار کرد: يکي از بهترين راهکارها براي توسعه پايدار شهرها، توجه به مواردي است که با وجود برخي تهديدها، ظرفيت هاي بسيار ارزشمندي براي توسعه پايدار به شمار مي آيد. يکي از اين حوزه ها، پيشينه صنعتي شهرها و کشورها، بخصوص با تغيير رويکرد و کاربري اين حوزه هاي صنعتي است.
توجه به ميراث صنعتي در دنيا
خداداديان گفت: ميراث صنعتي امروزه در دنيا بسيار مورد توجه بوده و تجهيز مجدد اين «ميراث صنعتي»، دانشي است که اگرچه از سال هاي نخستين قرن 20 آغاز شده؛ اما بازخورد اقتصادي آن از دوران فعاليت و توليد همان مراکز صنعتي براي کشورها و شهرهاي واجد آنها كمتر نيست .در مفهوم «ميراث صنعتي»، همچون هر حوزه ميراثي ديگري، مبحث توريسم و گردشگري آن نيز مطرح است و به دنبال بازآفريني، تجهيز مجدد و تبديل تهديدهاي زيست محيطي، منظرشهري و معماري ميراث صنعتي، فرصت «توريسم صنعتي» ايجاد مي شود.
وزارت نفت پيشگام در عرصه ميراث صنعتي
رئيس واحد پژوهش و تاريخ شفاهي مديريت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت در بخشي از اين سخنراني با بيان اينكه نخستين مجموعه هاي صنعتي که به طور جدي وارد عرصه ميراث و توريسم صنعتي شدند، وزارت نيرو و پس از آن صنعت نفت هستند، توضيح داد: مديريت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت هم اکنون با راه اندازي چهار موزه صنعت نفت در کشور (آبادان دو موزه، تهران و سبزوار) و دارابودن بيش از30 طرح موزه صنعتي در دست اجرا در شهرهاي مسجدسليمان، اهواز، مشهد، کرمانشاه، بهرگان، گچساران، اميديه و محمودآباد، پيشگام اين حوزه در کشور به شمار مي آيد .
تاسيس کميته بين المللي حفاظت از ميراث صنعتي
خداداديان در بخش ديگري از اين سخنراني به تعريف منظر شهري يا تاريخي در توصيه نامه پاريس اشاره كرد و افزود: يادمان هاي صنعتي، به عنوان ثمره اي از دست ساخت انسان ها حاوي ارزش تلقي مي شوند و بخشي از منظر شهري و جزء لاينفک آن هستند. درنيمه قرن 20 در آمريکا و اروپا با اتمام جنگ جهاني دوم و گسترش فعاليت هاي حفاظتي روند جدي نگرش در مورد ميراث صنعتي آغاز شد. سال 1950ميلادي «مايکس رکس» در دانشگاه بيرمنگام مقاله باستان شناسي صنعتي را منتشر و خواستار حفاظت از ميراث صنعتي انگلستان شد. در سال1973 نيز جامعه باستان شناسان صنعتي پايه گذاري و نخستين کنگره بين المللي حفظ و نگهداري بناهاي صنعتي «ficim» در انگلستان با حضور 61 کشور برگزارشد. دومين کنفرانس درآلمان و سومين کنفرانس در سال 1978 درسوئد سبب تشکيل و تاسيس کميته بين المللي حفاظت از ميراث صنعتي«Ticcih» شد. دهه 80 ميلادي آغاز توجه کشورهاي اروپايي به ميراث صنعتي بود. انگلستان از نخستين کشورهايي بود که در زمينه ميراث صنعتي اقداماتي انجام داد. اين کشور در زمينه احيا و بازسازي اين نوع بافت ها تلاش کرد و توانست با توجه به اين موضوع، ميراث فرهنگي و صنعتي خود را بخوبي حفظ کند.
راه اندازي شوراي حفاظت ميراث صنعتي در آسيا
رئيس واحد پژوهش و تاريخ شفاهي مديريت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت اضافه كرد: كشورهاي آسيايي هم با پيروي از شوراي «erih» اروپا، شوراي «arih» آسيا را راه اندازي كردند و کره جنوبي در سال 2007 توجه به ميراث صنعتي را در دستور کار قرار داد. در سال2011 و هشت سال بعد از منشور نيژني تاگيل، سند مادريد براي حفاظت از سايت هاي ميراث قرن 20 در مادريد تهيه شد. هدف سند مادريد حفاظت از معماري قرن 20 بود. در اين سند شناسايي و ارزيابي اهميت ميراث معماري قرن 20 و بيان آن براساس معيارها مطرح شده است. در سال2011 اصول دوبلين به تصويب رسيد. در اصول دوبلين مانند منشور نيژني تاگيل به تعريف و اهميت ميراث صنعتي شامل سايت ها، ساختمان ها، مجتمع ها، مناطق، مناظر، ماشين آلات، اشيا و اسنادي که دليلي بر فرايند صنعتي گذشته باشند، پرداخته شده است .در سال2012 در شرق آسيا نيز بيانيه تايپه به وسيله شوراي «arih» در پانزدهمين جلسه «Ticcih» به منظور توجه بيش از پيش به ميراث صنعتي آسيا و درک منظري آن تصويب شد. در اين بيانيه آمده است: ميراث صنعتي آسيا جزء جدايي ناپذيري از خاطرات جمعي و تغييرات اجتماعي اقتصادي و فرهنگي اين منطقه است.
عضويت ايران در كميته بين المللي حفاظت از ميراث صنعتي
خداداديان با اشاره به اينکه ايران در سال 1391 به عضويت کميته بين المللي براي حفاظت از ميراث صنعتي «Ticcih» درآمده است، گفت: نخستين موزه صنعتي ايران در زنجان ايجاد شد و پس از آن در يزد، شيراز و اصفهان از نظر نگهداري و تجهيز ميراث صنعتي اقداماتي صورت گرفت.
همكاري شوراي اسلامی شهر مسجدسليمان با موزه های صنعت نفت
شوراي اسلامي شهر مسجدسليمان با واگذاري ساختمان اين شورا براي الحاق به محوطه چاه شماره (يک) مسجدسليمان و ايجاد موزه صنعت نفت موافقت كرد.
در نشست اعضاي کارگروه اجرايي موزه اکتشاف، حفاري و توليد صنعت نفت در مسجدسليمان، با کارگروه گردشگري کميسيون برنامه ريزي شوراي اسلامي شهر مسجدسليمان، اين شورا آمادگي خود را براي واگذاري ساختمان اداري شوراي شهر به منظور ايجاد موزه و سالن نمايش اسناد صنعت نفت، به صورت معاوضه اعلام كرد. در اين نشست كه وحيد زماني رئيس شوراي اسلامي شهر مسجدسليمان و روح الله جليلي عضو ارشد اين شورا حضور داشتند، بر لزوم همكاري هاي بيشتر ميان شوراي اسلامي شهر مسجدسليمان و موزه هاي صنعت نفت تاكيد شد. محمدرضا جواهري، مشاور ارشد مدير موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت نيز در اين نشست، ضمن تشکر از دعوت شوراي اسلامي شهر مسجدسليمان، تعامل سازنده و دوسويه بين متوليان شهرستان و تيم اجرايي مديريت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت را اميدبخش تحقق آرزوي ديرينه تکميل موزه صنعت نفت در نخستين شهر نفتي ايران دانست.
وي ابراز اميدواري کرد، تكميل موزه صنعت نفت در مسجدسليمان، در رونق اقتصاد گردشگري اين شهر موثر باشد.