آشنايي کوتاه با آثار هنرمندان ايران

از اوج معراج تا عمق خط

علي بهرامي     علاقه ديرينه ايرانيان به هنر و هنرمندان موجب شده است تا تاريخ گواهي دهد هنرمندان ايراني با چه ظرافت هايي در دوران هاي مختلف هنر پيشامدرن، مدرن و يا پسامدرن به کارهاي هنري اشتغال داشته اند. هنرمندان ايراني با ذوق و سليقه اي وصف ناشدني، نام خود را در ايران جاودانه کرده اند و بسياري از آنان چون ستاره اي درخشان در آسمان هنر جهان درخشيده اند. در اين سلسله مطالب مي کوشيم تا هر بار گوشه و شمه اي از هنرهاي ايراني را که عمدتا در حوزه هنرهاي تجسمي قرار مي گيرند، به شما معرفي کنيم.

نگارگري«معراج پيامبر»

اصلا اغراق نيست اگر گفته شود که نظام الدين سلطان محمد تبريزي مشهور و ملقب به سلطان محمد، يکي از برجسته ترين هنرمندان ايراني و از اصلي ترين نقاشان و نگارگران کشورمان است. او در دوران صفوي مي زيست و از شاگردان بسيار برجسته کمال الدين بهزاد محسوب مي شد. سلطان محمد را مي توان از هنرمندان بسيار تواناي مکتب نگارگري تبريز دانست، اگر چه استادش کمال الدين بهزاد، مکتب هرات را به اوج کمال رسانده بود. چنانکه مي دانيد، هنر نقاشي ايراني که مستشرقان از آن به مينياتور و ايرانيان جديد از آن به نگارگري تعبير کرده اند، فرم و محتوايي کاملا متفاوت با نقاشي غربي و آنچه در ميراث تصويرگري اروپا وجود دارد، داشته است. نداشتن بعد و سايه، از اصلي ترين ويژگي هاي نقاشي ايران قديم بوده است. در ميان آثار بسيار زيباي استاد سلطان محمد تبريزي، «معراج پيامبر» جلوه اي بسيار خاص و چشم نواز دارد؛ اثري که در تاريخ نقاشي ايران و جهان نمونه و مانند ندارد. اثر «معراج پيامبر» سلطان محمد در سال هاي 942 تا 947 هجري قمري خلق شده است.

ساز سازي «تار يحيي»

آن نوع از موسيقي که بيرون از دايره حنجره انساني باشد، لاجرم با ساز و آلات ويژه موسيقي به وجود مي آيد. در موسيقي ايراني نيز هر يک از سازها، هنر دست يک هنرمند است و در حقيقت سازسازي علاوه بر اينکه نوعي صنعت گري است، يکي از صنايع دستي و هنري نيز محسوب مي شود. ساز تار در ميان سازهاي ايراني جايگاهي ويژه دارد و اينکه يک ساز تار چگونه ساخته و پرداخته شود که خوش ترين صدا را به گوش برساند، نياز به يک زيبايي شناسي قوي دارد. اگر چه اين نوازنده تار است که اصوات را دلنشين مي کند اما مانند کشاورز ماهري که اگر زمين خوبي نداشته باشد، هر چه قدر هم علم کشاورزي بداند و مهارت هاي گوناگوني را به اجرا درآورد، محصول خوبي به بار نخواهد آورد، نوازنده بسيار ماهر و چيره دست نيز نمي تواند بر ساز بي کيفيت، نوازندگي خيلي خوبي داشته باشد؛ از اين روست که هنر «ساز سازي» در ايران ريشه هاي بسيار محکمي دارد. تار «يحيي» در ميان تارهاي ساخته شده معاصر ايران تاري بسيار ويژه است و بنا بر نظر کارشناسان هنر موسيقي و نوازندگان برجسته ساز تار در ايران، يکي از بهترين صدادهي هاي اين ساز را استاد يحيي به دست آورده است. استاد يحيي از ارامنه اصفهان بود.

نقاشي خط «بدون عنوان»

خوشنويسي هنر ديرينه اي است که ايرانيان در جهان اسلام، سرآمد آنند. سال هايي نه چندان دور هنرمندان حوزه خوشنويسي دست به نوآوري زده اند که زيبايي هاي اين هنر ايراني را دو چندان کرده است. نقاشي خط همان نوآوري است. نوآوري اي که به دست بسياري از خوشنويسان معاصر ايراني در قامت هنري والا و فاخر توانسته است جايگاه بسيار مطلوبي در هنرهاي تجسمي معاصر ايران بيابد. اگر چه ريشه هاي هنر نقاشي خط را که گاه از آن به خط نقاشي هم تعبير شده است، مي توان در آثار استادان بنامي چون اسماعيل جلاير و ملک محمد قزويني از خوشنويسان دوران قاجار ديد، اما نقاشي خط معاصر و امروزي نا از ده هاي 1330 و 1340 پاي به عرصه زيبايي شناسي خوشنويسان گذاشت. فرامرز پيلارام، رضا مافي، حسين زنده رودي و محمد احصايي در پيدايش و پيشبرد اين هنر در ايران مؤثر بوده اند. نصرالله افجه يکي از خوشنويساني است که در عين استادي در خطاطي، دستي نيز در هنر نقاشي خط دارد. يکي از مشهور ترين آثار استاد افجه اي، اثري است به نام «بدون عنوان»؛ اثري که توانسته است بر ابعاد زيبايي شناسانه هنر نقاشي خط ايراني بيفزايد.

نقاشي قهوه خانه اي «رستم و سهراب»

اگر چه نقاشي قهوه خانه اي ريشه در سنت ها و باورهاي بسيار ديرينه ايران دارد، اما آنچه به شکل و شمايل نقاشي قهوه خانه اي مي شناسيم، از اواخر دوران زنديه و اوايل دوران قاجاريه آغاز شده است. اين نوع نقاشي وابستگي و پيوستگي عميقي با سنت نقالي، قصه خواني و تعزيه خواني در ايران دارد و اساسا يک نقاشي روايي است. نقاشي قهوه خانه اي داستان را درون خود روايت مي کند و در حقيقت يک نقاش قهوه خانه اي، بخشي از يک داستان را به تصوير مي کشد. نکته جالب توجه اين است که اين نوع نقاشي در قهوه خانه ها و چايخانه ها به اجرا در مي آمده و بزرگان بسيار زيادي از جمله حسين قوللر آقاسي و حسين مدبر را از پايه گذاران اين نوع نقاشي ايراني دانسته اند. درون مايه نقاشي قهوه خانه اي به دو دسته اصلي مذهبي و غير مذهبي تقسيم مي شود. در دسته نقاشي هاي مذهبي بيش از هر چيز بر حادثه کربلا، جنگ ها و رخدادهاي دوران پيامبر اسلام(ص) و امام علي (ع) تاکيد دارد و در دسته نقاشي هاي غير مذهبي نيز، نقاشي ها بيش از هر چيز بر داستان هاي شاهنامه استوار هستند و انها را روايت گري مي کنند. منصور وفايي نيز از جمله بازماندگان و استادان به نام نقاشي قهوه خانه اي معاصر ايران است. اين استاد اثري دارد به نام«داستان رستم و سهراب». اثري که روايت گر يکي از مشهورترين داستان هاي شاهنامه فردوسي است. با نگاه به نقاشي استاد وفايي، تک تک ابيات فردوسي را به ياد مي آوريم. که سخنان سهراب در گوشمان طنين انداز مي شود و جالب تر از همه چيز در اين اثر، انگار همه شاهنامه يک پرده و يک تصوير جمع شده است.

 

عکاسي نفتي ها از ديار کريمان

چندي پيش ورکشاپ و دوره عکاسي با همکاري خطوط لوله و مخابرات منطقه جنوب شرق و دفتر ارتباط با هنرمندان صنعت نفت برگزار شد. در اين ورکشاپ عکاسي 17 نفر از کارکنان شرکت ملي پالايش و پخش فراورده هاي نفتي ايران شرکت داشتند به همين منظور با رسول خدادادي، رييس انبار ويژه نفت رفسنجان که مجري و مسئول برگزاري اين ورکشاپ بوده است گفت وگويي داشته ايم که مشروح آن را در ادامه مي خوانيد.

   فکر و ايده ورکشاپ عکاسي براي کارکنان صنعت نفت از کجا آمد؟

بنابر پيشنهاد پخش منطقه رفسنجان و با توجه به اهدافي که در جهت انسجام فرهنگي و نشاط هنري در دفتر ارتباط با هنرمندان وزارت نفت وجود دارد، فکر کرديم که عکاسي فرهنگي و هنري از آثار تاريخي مي تواند فعاليت بسيار مفيدي باشد. از آنجا که استان کرمان بيشترين و بالاترين آمار آثار ثبت شده تاريخي را در کشور دارد، اين تور و ورکشاپ عکاسي را در اين استان ميزباني کرديم.

   به چه مکان هايي براي عکاسي رفتيد؟ اين عکاسي چقدر زمان برد؟

استان کرمان زيبايي ها و شرايط اقليمي و آثار تاريخي بسيار زيادي دارد. زيباترين کوير به نام شهداد در اين استان است، درفش کاوياني و بزرگترين بازار سرپوشيده دنيا و بسياري از زيبايي هاي تاريخي و طبيعي ايران در استان کرمان قرار دارد، اما اگر تيتروار بخواهم بگويم که همکاران عکاس در چه مکان هايي عکاسي کردند؟ مي توانم از باغ فتح آباد شهر کرمان، باغ شاهزاده ماهان، کوير لوت شهداد، بازار قديم شهر کرمان و مجموعه تاريخي حمام گنجعلي خان، مسجد جامع کرمان، آرامگاه شاه نعمت الله ولي، باغ موزه هرندي و باغ موزه دفاع مقدس و ... نام ببرم.

   ويژگي هاي اصلي اين تور عکاسي چه بود؟

برگزاري کارگاه عکاسي در کنار بازديد و عکاسي از آثار تاريخي و هنري استان کرمان، همراه با انسجام و همدلي جمع صميمانه اي از کارکنان شرکت ملي پالايش و پخش  فراورده هاي نفتي علاقه مند به هنر، از ويژگي هاي بارز اين تور هنري بود، همچنين در آينده نزديک براي عکاسي صنعتي برنامه هايي داريم و فکر مي کنيم تعداد بيشتري از کارکنان علاقه مند به هنر مي توانند در اين ورکشاپ ها شرکت کنند. چنانکه در اين ورکشاپ 17 نفر حضور داشتند که چهار نفر آنها از سطح استان کرمان و 13 نفر ديگر از کل کشور شرکت کردند.

   فعاليت فرهنگي و هنري کارکنان صنعت نفت چه نتيجه و تاثيري در فضاي کاري آنها دارد؟

کارکنان صنعتي هميشه درگير کار هستند و دغدغه ها و مشاغل روزمره بسيار زيادي دارند، در هر صورت برنامه هاي فرهنگي و هنري باعث مي شود که کمي از شرايط کاري دور شويم و فاصله بگيريم تا با افزايش توان روحي و رواني که از کار هنري مي گيريم، انگيزه هاي کاري را بالاتر ببريم. زاويه ديد هنري مي تواند باعث شود که کارکنان صنعت نفت به کار خود نيز نگاه ديگري داشته باشند و اين مسئله باعث شادابي شان مي شود. برخي گمان مي کنند که کارمند صنعتي بايد فقط در يک فضا و يک محيط صنعتي قرار بگيرد و با همين نگاه غلط است که صنعتي ها از مسائل فرهنگي و هنري دور شده اند. براي همين منظور برنامه هاي جدي و وسيع فرهنگي براي سال هاي آينده با عنوان «جشنواره ملي صنعت نفت» را در نظر گرفته ايم.