فرهنگ محرم در ادبيات و الحان هنرمندان
(بخش سوم)
نظم ها و نغمه هایی در راه کربلا
مشعل - فرهنگ و هنر ايران رنگ ها و سليقه هاي بسيار متنوعي دارد. هر بخش از اين فرهنگ، چونان نسيمي که از روي گلستان بوزد و مشام ها را بنوازد، از گلستاني وزيدن گرفته و روح نواز است. دشت معرفت و گلستان عظيم اهل بيت(ع)، خصوصا فاجعه کربلاي حضرت اباعبدالله الحسين(ع) چشمه جوشان تمام ناشدني است که با جان اهل فرهنگ و هنر ايران آميختگي دارد. اهل هنر اين سرزمين هرازگاهي تا چشمه معرفت اباعبدالله(ع) مي روند و آثاري با رنگ و بوي عاشورا و محرم توليد مي کنند. آثاري که با شنيدن و خواندن يا ديدنشان، هميشه به ياد کل ارض کربلا و کل يوم عاشورا مي افتيم. اين بار و در بخش سوم ادبيات و الحان هنرمندان، به شعر و موسيقي پرداخته ايم و آلبوم ها و شعرهاي عاشورايي را معرفي کرده ايم.
فرهنگ عاشورا و محرم در ايران ما، پيوند ناگسستني با نغمه ها و الحان دارد. وقتي مداح، روضه خوان يا تعزيه خوان مي خواهد در رساي سالار شهيدان کلامي به زبان آورد، آن کلام لاجرم به مدد موسيقي به گوش جان عاشقان امام حسين(ع) مي نشيند. وقتي سينه زنان و زنجيرزنان بر سينه و بدن خود مي زنند، اين ريتم است که همه چيز را مرتبط و منظم مي کند. از سوي ديگر، هنرمندان و موسيقيدانان سرزمين عاشورايي ايران بي توجه به فرهنگ والاي محرم نيستند و آثار بسيار زيادي در اين زمينه توليد کرده اند. در دو شماره پيشين، بخشي از آنها را به شما معرفي کرديم، در اين شماره نيز مي خواهيم از چند نمونه ديگر از آثار و آلبوم هاي موسيقايي عاشورايي ياد کنيم.
رستاخيز سرخ
آلبوم «رستاخيز سرخ» يک ايده جالب توجه دارد. محسن جليلي و محمدمهدي آقايي درصدد بودند تا نوحه ها و زمزمه هاي مشهوري را که بر زبان مردم ايران جاري شده است، دستمايه کار آهنگسازي قرار دهند. آنها بر پايه تم ها و خطوط اصلي ملودي هاي اين نوحه ها، دست به آهنگسازي زده اند. وقتي رستاخيز سرخ را مي شنويم، بي اختيار و لحظه به لحظه به ياد نوحه هاي معروفي مي افتيم که از کودکي شنيده ايم. نوحه هايي که هر کدام وقار خاصي داشتند و با اشعاري فاخر همراه مي شدند و در ذهن و جان ما مي نشستند. رستاخيز سرخ احياي بدون کلام اين نوحه هاست و مي تواند خيلي شنيدني باشد، خصوصا اينکه در آن ظرفت سازبندي و خصلت ايراني نوحه ها حفظ شده است.
پيش خواني در تعزيه
مجموعه صوتي و موسيقايي پيشخواني در تعزيه چهار بخش دارد، مجموعه اي که به موسيقي تعزيه مي پردازد. شايد برخي بر اين باور باشند که تعزيه به نمايش و تئاتر نزديک است، اما به نظر بسياري از اهالي موسيقي درون مايه اصلي هنر تعزيه، موسيقي است. تاکيد تعزيه بر موسيقي است و نه نمايش و اين مسئله نشان دهنده محوريت هنر موسيقي در اين هنر والاي عاشورايي است. خوانندگان اين مجموعه را رضا حيدري، مرتضي صفاريان، محمود معيني، احمد عزيزي، مجتبي حيدري، قاسم تسبيحي و مهدي طائفي تشکيل مي دهند. عباس حيدري و حميد گرگاني نيز با شيپور و طبل ريز در آن به نوازندگي پرداخته اند. تهيه کننده اثر هم اردشير صالح پور است.
سربلندان
آلبوم عاشورايي «سربلندان»، يکي از خاص ترين آثاري است که در سال هاي اخير درباره محرم و شهادت امام حسين(ع) منتشر شده است. هر قطعه از اين آلبوم عاشورايي را يک نفر خوانده است. محسن جليلي کار را آهنگسازي کرده است و خوانندگاني چون علي اصغر شاه زيدي، قاسم رفعتي، مظفر شفيعي، حسين عليشاپور، محمد معتمدي، بامداد فلاحتي، اشکان کمانگري، سروش بخشش و اميرحسين مدرس در اين اثر هنرنمايي کرده اند. انتخاب بسيار مناسب اشعار و تنظيم ايراني قطعات، سربلندان را بيش از پيش شنيدني مي کند. اشعار اين قطعات دلنشين از شاعران زير است: حافظ، مولانا، شهريار، قادر طهماسبي (فريد)، فاضل نظري، سعيد بيابانکي، عليرضا قزوه، سيدعلي موسوي گرمارودي، عمران صلاحي، حبيب الله چايچيان (حسان).
غريبانه
نام و صداي غلامعلي کويتي پور به اين راحتي ها از ياد و خاطر ايرانيان نمي رود و هنوز هم بهترين نوحه هاي فارسي در انحصار اوست. عمه بابايم کجاست، ممدنبودي ببيني، الا يا ايهالساقي و... . صداي شفاف کويتي پور و محدوده اوج صدايش، حکايت گر سليقه اي در نوحه خواني و مداحي بود که ممکن است اکنون کمي کمرنگ شده باشد، اما هنوز هم طرفداران بسياري دارد. آلبوم «غريبانه» با صداي اوست و مجيد رضازاده نيز برايش موسيقي ساخته است. غريبانه با حال و هواي عاشورايي، صداي کويتي پور را دوباره زنده کرد و نسل هاي دهه هفتادي را با صدايش آشتي داد. اين آلبوم که فضايي پاپ – سنتي دارد، شنيدني است و تک تک آهنگ هايش هنوز هم به دل مي نشيند.
قصه کربلا
آلبوم «قصه کربلا» ويژگي خاصي دارد. ويژگي که مي تواند آن را از بسياري از آلبوم هاي عاشورايي ديگر، کمي متفاوت کند، زيرا در اين آلبوم، نوحه هاي مشهور به موسيقي درآمده اند. سازهاي سنتي ايراني در کنار تنظيم کاملا ايراني اثر، جلوه ويژه اي به قصه کربلا داده است. روند قطعات به گونه اي پيش مي رود که گويي قصه اي از کربلا روايت مي شود و داستان تاريخي حضور اباعبدالله(ع) را در کربلا به گوش مخاطب مي رساند. اشعار قوي و کلاسيک، خوانندگي مسلط به شيوه هاي نوحه خواني سنتي و اصيل ايراني از نکات بارز آلبوم قصه کربلاست. خواننده اين اثر، قاسم مطهري است و اميد سياره و داوود ورزيده آهنگ ها و ملودي ها را تنظيم کرده اند. شايد بد نباشد بدانيد که چند نفر از بهترين نوازندگان موسيقي سنتي هم در اين اثر حضور دارند؛ از جمله آنها مي توان به سينا جهان آبادي و شهرام غلامي با سازهاي کمانچه و عود اشاره کرد.
کربلا، جغرافياي يک تاريخ
آهنگساز از کرخه تا راين، بوي پيراهن يوسف، روز واقعه، دوئل و بسياري موسيقي هاي ماندگار ديگر، آلبوم عاشورايي دارد به نام «کربلا، جغرافياي يک تاريخ». آلبومي که قطعاتش بي کلام است، اما يک دنيا حرف دارد. البته اين آلبوم عاشورايي مجموعه موسيقي ها و نغمه هايي است که انتظامي براي فيلمي به همين نام ساخته است. مجيد انتظامي در اين آلبوم تلاش دارد به سبک و سياق آهنگسازي خود، يک روايت موسيقايي را از عاشورا به گوش مخاطب برساند. سازبندي خاص انتظامي که جايي ميان هارموني غربي و ملودي ايراني مي ايستد، کار را شنيدني مي کند. نوازندگان بسيار شاخصي در اين اثر انتظامي موسيقي نواخته اند که از جمله آنها مي توان به پريچهر خواجه، پاشا هنجني، شهرام غلامي، کريم قرباني، مازيار ظهيرالديني، علي رحيميان، ميلاد عالمي و ارسلان کامکار اشاره کرد.
خاتون
ترانه ماه و ماهي او را به عموم مردم ايران معرفي کرد. حجت اشرف زاده با سابقه بلندش در موسيقي ايراني اين روزها کارهاي تلفيقي و پاپ مي خواند. چند سال پيش اين هنرمند موسيقي آلبوم عاشورايي را با نام «خاتون» منتشر کرد. آلبومي که بيشتر در فضاي اصيل و سنتي قرار دارد. کار آهنگسازي اين اثر را محسن جليلي انجام داده است. اشعار اين آلبوم موسيقي همگي از سيدمحمد سادات اخوي است. صداي شفاف و پرقدرت اشرف زاده به همراه لطافت ملودي ها، آلبوم خاتون را شنيدني مي کند.
قافيه هايي براي قافله نينوا
ترجيع بند مشهور محتشم، غزل هاي شهريار و بي شمار شعري که در مدح و رثاي امام حسين(ع) و شهداي کربلا سروده شده اند، افتخار ادبيات ايران هستند از سنايي و مولوي تا حافظ و قاآني همه و همه به واقعه کربلا التفات زيادي داشته اند. کافي است به تکيه ها برويم، مسجدها را ببينيم و به هيات ها نگاهي بيندازيم تا عمق راهبردي شعر فارسي را در فرهنگ محرم و عاشورا را درک کنيم. البته راه نزديک تر همين مداحي هاست که رکن اصلي شان شعر است. هرچه شعر خوب تر و قوي تر، مداحي هم بهتر خواهد بود. لذا خواندن شعر در محرم و صفر، لذتي وصف ناشدني است. در اين بخش تلاش کرديم که چند کتاب شعر عاشورايي را معرفي کنيم.
نامه هاي کوفي
سعيد بيابانکي را اگرچه با شعر طنز مي شناسيم، اما او اشعار غيرطنز بسيار زيادي هم دارد. همچنين بيابانکي در حوزه شعر آييني و مذهبي نيز بسيار فعال و شعرهاي زيبايي سروده است. کتاب نامه هاي کوفي او سال 1390 منتشر شده است و همه شعرهاي عاشورايي اين شاعر معاصر را دربر مي گيرد.
پرده برمي دارد امشب، آفتاب از نيزه ها
مي دمد يک آسمان خورشيدِ ناب از نيزه ها
مي شناسي اين همه خورشيد خون آلود را
آه! اي خورشيد زخمي! رُخ متاب از نيزه ها
ظهر روز دهم
اين کتاب مجموعه شعري است از مرحوم قيصر امين پور. شاعري لطيف طبع که شهره عام و خاص است. قيصر امين پور دغدغه هاي پررنگ مذهبي و ديني داشت، دغدغه هايي که با شعر و سخن او آميختگي عجيبي پيدا کرده بود. مجموعه ظهر روز دهم بخشي از اشعار عاشورايي اين شاعر ايراني است.
روز عاشوراست
کربلا غوغاست
کربلا آن روز غوغا بود
عشق، تنها بود!
آتشِ سوز و عطش بر دشت مي باريد
در هجوم بادهاي سرخ
بوته هاي خار مي لرزيد
از عَرَق پيشاني خورشيد، تر مي شد
دم به دم بر ريگ هاي داغ
سايه ها کوتاه تر مي شد
سايه ها را اندک اندک ريگ هاي تشنه مي نوشيد
زير سوز آتش خورشيد
آهن و فولاد مي جوشيد
من مي گويم شما بگرييد
اين کتاب مجموعه است از اشعار عاشورايي که در تاريخ ادبيات ايران از قرون سوم تاکنون سروده شده اند. عليرضا قزوه، شاعر معاصر و پژوهشگر ادبيات، اين مجموعه شعر عاشورايي را به صورت گزيده جمع آوري کرده است و از سنايي تا روزگار کنوني را شامل مي شود. در بخشي از شعر سنايي در اين کتاب مي خوانيم:
حَبَّذا کربلا و آن تعظيم
کز بهشت آورد به خلق نسيم
و آن تنِ سربريده در گِل و خاک
و آن عزيزان به تيغ دل ها چاک
و آن تنِ سر به خاک غلطيده
تن بي سر بسي بد افتيده
و آن گزينِ همه جهان کشته
در گل و خون تنش بياغشته
ما هرچه داشتيم به پاي تو ريختيم
استاد محمدعلي مجاهدي، از بزرگترين شاعران آييني کشورمان است و مجموعه غزل هاي عاشورايي خود را در کتاب «ما هرچه داشتيم به پاي تو ريختيم» منتشر کرده است.
اشعار اين شاعر معاصر ايراني عموما درون مايه هاي مذهبي و ديني دارند که بيشتر در قالب غزل سروده شده اند. اين مجموعه شعر استاد مجاهدي در سال 1391 منتشر شده است.
دلي که خانه مولا شود حرم گردد
کز احترام علي کعبه محترم گردد
من از شکستن ديوار کعبه دانستم
که هر کجا که علي پا نهد حرم گردد
قبول خاطر خون خدا شدن شرط است
نه هر که مرثيه اي ساخت محتشم گردد
هنوز شعله ور از خيمه هاي عاشوراست
ز شور شيوني دل مباد کم گردد