نفت، صنعت خطر درلحظه
مشعل سعید محمد بگی صنعت نفت از نظر مخاطراتی که ماهیت وجودی آن به شمار می آید، صنعتی پرفرازونشیب است؛ به طوری که لحظه لحظه فعالیت در آن می تواند آبستن وقوع یک حادثه باشد.این صنعت به ظاهر آرام، اما پرخطر از زمان پیدایی درسال 1287 هجری خورشیدی، حوادث متعددی را درتقویم خود ثبت کرده و باز خوانی دوباره آنها، علاوه برآن که تداعی گرعظمت واقتدارایران است، زمینه سازتحصیل تجاربی تازه برای تحکیم صنعت نفت کشورمان به شمارمی آید. این صنعت با تار وپود هرایرانی عجین شده است ودر کنارهزاران جاذبه بی بدیل دیگر، رخ می نماید دربرابردیدگان جهانیان.وقوع حوادث صنعت نفت درحوزه مهارفوران چاه های نفت و گاز حکایتی دیگر دارد که می توان آن را به دو دوره قبل وپس ازانقلاب اسلامی تقسیم کرد.پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، چاه های شماره 6 و 46 اهواز، یک و 33 رگ سفید، 311 مسجد سلیمان، 20 نفت سفید، همچنین 131 آغاجاری، 46 پازنان و 126 مارون دچارآتش سوزی وفوران شد و از آنجا که نیروهای ایرانی هیچ تجربه و تخصصی در زمینه مهار آن نداشتند، مهارچاه های یاد شده با مدیریت کارشناسان خارجی انجام شد. با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی وخروج شرکت های خارجی ازایران و به ویژه در دوران جنگ تحمیلی، نیروهای متخصص ایرانی درحوزه مهارچاه های نفت و گازبه تجاربی ارزشمند دست یافتند؛ به طوری که توانستند فوران چاه های شماره سه، چهارو پنج دهلران وچاه های نفتی نوروز را مهارکنند.حوادث صنعت نفت این «صنعت خطردرلحظه» تنها به چاه های نفت و گاز محدود نمی شود ودیگر بخش های آن مانند پالایشگاه های نفت ومجتمع های پتروشیمی را نیزدرمی گیرد.دراین نوشتار تلاش کرده ایم مروری داشته باشیم براین حوادث پیش بینی ناپذیر وبه کارگیری تجربیات کسانی که بی محابا به دل حادثه و آتش می زنند تا سرمایه های ملی و میهنی صیانت شود؛ حتی اگردراین راه جان عزیز خود را از دست بدهند.
مروری بر حوادث صنعت نفت
صنعت نفت دریک دهه گذشته، حوادثی را در تقویم خود ثبت کرده که یادآور روزهایی سخت و تلخ است؛ حوادثی که با فوران چاه 23 کنگان در خرداد 85 آغاز می شود. دراین نوشتار اگرچه مروری برحوادث صنعت نفت انجام شده، اما هدف شمارش آنها وناسپاسی از گردانندگان این صنعت پرمخاطره نیست؛ موضوع مهم آن است که حوادث درکسری ازثانیه رخ می دهد؛ حتی اگر همه پیش بینی ها وتمهیدات سخت افزاری و نرم افزاری در نظر گرفته شده باشند. وقوع هرحادثه اگرچه تلخ است و سرمایه بر، اما تجاربی نیز به همراه دارد که می تواند در کاهش چشمگیر آنها نقشی بسیار مهم داشته باشد. مانند حادثه فوران گازچاه 23 کنگان که بد نیست درهمین جا گریزی بزینم برآنچه 10سال پیش براین چاه گذشت تاآرامشی دوباره برآن حاکم شود.
چاه 23 کنگان، نخستین تجربه
میدان گازی کنگان درجنوب غربی میدان نار در 160 کیلومتری شرقی بوشهر قرار دارد و با ابعاد 65×8کیلومتر پس از میدان گازی پارس جنوبی، بزرگترین میدان گازی خاورمیانه به شمار می رود.
چاه 23 این میدان گازی درسال 1385به دلیل رانش زمین در 66 متری زمین، مچاله شدن، همچنین پارگی مغزی، لوله های جداری و نشت گاز دراثر جرقه ناشی ازپرتاب سنگ در محل فوران گازبه میدانی از آتش با شعله هایی مهیب تا ارتفاع 30 مترتبدیل شد.
مهارفوران گازچاه 23 کنگان، نخستین تجربه مردان نفتی ایران بود و از آنجا که پیش ازاین تجربه ای درمهار چاه گازی وجود نداشت و تجهیزات نیز درانحصار چند کشور از جمله آمریکا بود، رویارویی با چنین حادثه ای را می توان اقدامی به یاد ماندنی درتاریخ صنعت نفت ایران و تجربه ای برجسته درقیاس با مقابله با حوادث مشابه درجهان به شمار آورد.
با آن که مهار فوران گاز، نخستین تجربه به شمارمی آمد و شرایط تحریم کار را سخت تر کرده بود، اما تجارب مهار آتش در میدان های نفتی این فضا را ایجاد کرد تا با همدلی و سختکوشی میان تیم خاموش کننده آتش، چاه 23 کنگان پس از 21 روز تلاش شبانه روزی به طور کامل مهار و خاموش شود.
چاه 24 تسلیم اراده مردانی سخت
میدان نفتی نفت شهردر یکصد کیلومتری شمال غربی ایلام و 230 کیلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع است، این میدان با کشور عراق مشترک و تأمین کننده بخشی از خوراک پالایشگاه کرمانشاه است.
این میدان نفتی، هشتم خرداد 1389به دلیل نشت گازچاه24 هنگام عملیات حفاری در عمق 613 متری آتش گرفت و متاسفانه به جان باختن و مصدوم شدن تعدادی از نیروهای ارزشی صنعت نفت انجامید. به گواهی افرادی که درآن روزهای سخت، عملیات مهار آتش این چاه را انجام می دادند، عملیات مهارچاه 24 نفت شهر پیچیده تر ازچاه 23 کنگان بود. شرایط جغرافیایی منطقه، گرمای طاقت فرسای خرداد، دمای بالای حاصل از فوران گاز چاه، کمبود آب برای ایجاد دیوار در برابرآتشی که زبانه های آن دل آسمان را تفتیده می کرد؛این موارد عملیات مهارچاه وبه قولی «کشتن چاه» را سخت و پیچیده کرده بود؛ اما همدلی و اراده برهمه آنها فائق آمد و زبانه های آتش درمقابل تجربه گران سنگ مردان سختکوش صنعت نفت، سر تعظیم فرود آورد وآتش لجام گسیخته این چاه پس از38 روز جدال سخت و بی امان با شعله های سرکش، فرو نشست.
پالایشگاه امام خمینی (ره) شازند و دو خاطره تلخ
حوادث با وجود همه ملاحظات در کسری از ثانیه رخ می دهد و محدود به بخش یا واحد خاصی از صنعت سراسر مخاطره نفت نیز نمی شود. مثل حادثه ای که دی ماه 90 هنگام تعمیرات اساسی در یکی از مخازن نفت پالایشگاه امام خمینی (ره) شازند اراک رخ داد و خوشبختانه تلفات جانی نداشت.
اماهمین پالایشگاه 7 اردیبهشت 94 وآذر 95 دو خاطره تلخ را درکارنامه اچ اس ای خود ثبت کرده بود.
این دو حادثه زمانی اتفاق افتاد که بخش هایی از پالایشگاه درحال تعمیرات اساسی بود و به طورحتم همه موارد اچ اس ای نیز پیش بینی و لحاظ شده بود، اما بازشاهد آن هستیم که انگارحادثه همیشه یک گام ازما جلوتراست ونمی توان جلوی وقع آن رابه طورمطلق و100 درصد گرفت.
درحادثه نخست در اردیبهشت 94، پنج کارگردرعملیات اورهال واحد 18 این پالایشگاه مسموم و متاسفانه دونفر از آنها باوجود اقدام های پزشکی فوت شدند.
اما در حادثه دوم نیزکه آذرماه گذشته در واحد تقطیر پالایشگاه امام خمینی (ره) اتفاق افتاد، متاسفانه 6 نفر جان باختند.
حادثه در پتروشیمی بوعلی
حوادث، واحدهای پتروشیمی را نیز دامن گیر کرده است؛ به طوری که پتروشیمی بندرامام (ره) مارون، بوعلی و جم را اسیر و چراغ خطری را برای آنها روشن کرد.
16 تیرماه امسال مخزن cر2001 پتروشیمی بوعلی دچار آتش سوزی شد و یک باردیگربه مدیران وگردانندگان این واحدهای پر خطر یادآوری کرد که باید بیش از پیش هوشیار باشند. البته این حادثه که می توانست به فاجعه ای ملی تبدیل شود، باتوجه به تجارب گران سنگ نیروهای نفتی درمدت زمان کوتاهی(19تیرماه) مهارشد و طولی نکشید که با تلاش شبانه روزی نیروهای عملیاتی چرخ تولید آن به حرکت درآمد. درحادثه پتروشیمی بوعلی خوشبختانه خسارت جانی نداشتیم اما خسارت های مالی زیادی به بارآمد. نکته مهم دراین میان«تجربه» بود که اگر نبود، خسارت ها می توانست بیش از اینها باشد.
تلخکامی دیگر
پنجم آبان امسال، یک روز تلخ برای پالایشگاه نفت شهید تندگویان (پالایشگاه نفت تهران) و صنعت نفت ایران به ویژه در حوزه پالایشگاهی آن بود.
دراین حادثه دلخراش که پنج آبان امسال رخ داد، متاسفانه هفت تن از نیروهای عملیاتی این پالایشگاه در زمان تعمیرات اساسی واحد آیزوماکس وایجاد حریق درآن جان باختند و کارکنان صنعت را اندوهگین ساختند. وقوع این حادثه تلخ نیز بی آن که کسی منتظرش باشد، در کسری از ثانیه رخ داد. در زمان اورهال یا تعمیرات اساسی، همه موارد اچ اس ای باید بازبینی شود تا تعمیرات بدون هیچ مشکل ومسئله ای انجام شود، اما باز این حادثه است که گامی جلوتر ازهمه پیش بینی هاست. «خطر در لحظه» سربرمی آورد وپالایشگاه شهید تندگویان دچارهمین خطر در لحظه شد. اما دراین حادثه نیز «تجربه» نباید نادیده گرفته شود؛ اگر چه نوشدارویی باشد پس ازمرگ سهراب، اما با نبودنش می توانست تلخ تر از این هم رقم بزند.
رگ سفید 147 آزمونی دیگر
در فاصله کوتاهی ازحادثه واحد آیزوماکس پالایشگاه نفت تهران، (هفتم آبان امسال)، شعله ای دیگراین بار از درون چاه 147 رگ سفید امیدیه اهواز در استان خوزستان به آسمان رفت.
حادثه فوران گازدراین چاه که تاعمق2610 مترپیش رفته بود، هنگام عملیات لوله بالا در زمان حفاری لوله بالا رخ داد وبه آتش سوزی در دکل حفاری 95 منجرشد، که متاسفانه در این حادثه تلخ و ناگوار دو نفر از حفارمردان جان خود را از دست دادند.
دراین حادثه نیز، همچون حوادث قبلی، همه پای کار آمده اند تا سرمایه های انسانی و تجهیزات نفتی را تا حد ممکن حفظ کنند.
جاده دسترسی منطقه ای که شعله های آتش این چاه سرکش درآن زبانه می کشد، پیچ در پیچ است وهمین مهار«کشتن چاه» را سخت می کند.
کمبود آب و دشواری انتقال آن به منطقه نیز، بر سختی کار می افزاید، اما هیچ مانعی موجب نمی شود که تیم عملیات دست روی دست بگذارد. کمیته بحران تشکیل شد تاعملیات رابه بهترین نحو ممکن راهبری کند؛ همچنین سناریورهای مختلفی برای مهاراین چاه چموش طراحی شده است. مهارچاه ازپایین با ایجاد چاه های انحرافی و کشتن چاه و مهار آن از بالا با ایجاد استخرهای آب. تیم های عملیاتی مختلفی درمهارآتش رگ سفید باهم همکاری می کنند؛ تیم هایی از شرکت ملی حفاری، مناطق نفت خیز وهرکه بتواند کاری انجام دهد؛ همه پای کارند تا این عملیات نیزبا موفقیت به پایان برسد. مهاررگ سفید را می توان آزمون و هشداری دیگر برای صنعت نفت پنداشت؛ آزمونی درمیدان تجربه وهشداری جدی تردرعرصه اچ اس ای فارغ از بی رحمی هایی که هرحادثه در پی دارد.
حادثه همیشه در کمین است؛ باید هوشیار بود!
دراین نوشتار که مرور برخی حوادث صنعت نفت بود، نکته ای را نباید از یاد برد وآن این که حادثه تنها مختص ایران نیست؛ مرز ندارد و نمی توان برای آن نقطه پایانی قائل شد؛ به خصوص درصنعتی پرخطر همانند نفت. «حادثه» حتی با تمهیدات هم قابل پیش بینی نیست، اما بروز آن را می توان کاهش داد با همان تمهیدات و پیش بینی های حاصل تجربه.
نیروهای خدمتگزار صنعت نفت درهمه بخش های آن نشان داده اند به این صنعت 108ساله تعصب دارند و برای آن جانفشانی می کنند و این را بارها به اثبات رسانده اند.
اگرحادثه ای دراین صنعت رخ می دهد، با پرهیز از پیشداوری و قضاوت های سطحی و شتابزده، داوری را به متخصصان و کارشناسان بسپاریم و زود انگشت اتهام رابه سویی نشانه نرویم، اما این را هم دستمایه ای نسازیم که خدای ناکرده با سهل انگاری، سرمایه های انسانی فدا شود.
ایرج کلهری، به «مشعل» گفت که بانک اطلاعات اچ اس ای
در دست راه اندازی است
اچ اس ای را جدی بگیرید
مشعل روز جمعه (5 آبان) بود که خبر آتش سوزی و جان باختن 6 نفر به همراه 2 مصدوم از کارکنان شرکت پالایش نفت تهران در رسانه های مجازی منتشر شد؛ حادثه ای دلخراش که بر اثر نشت مواد هیدروکربنی در یکی از واحدهای در حال تعمیر این شرکت رخ داد، مسئولان خود را به محل وقوع حادثه رساندند که یکی از آنها ایرج کلهری، مدیر اچ اس ای شرکت پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران بود. هفته نامه «مشعل» گفت وگویی با او انجام داده است که ماحصل آن را در ادامه می خوانید: مدیر اچ اس ای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران می گوید: روز جمعه از وقوع حادثه شرکت پالایش نفت تهران با خبر شدم و فورا خودم را به آنجا رساندم که تمام مسئولان پالایشگاه، معاون وزیر نفت، مدیر کل اچ اس ای وزارت نفت و... در محل وقوع حادثه حضور داشتند. این آتش سوزی در حین تعمیر بخشی از واحد پالایشگاه نفت تهران و بر اثر نشت مواد نفتی ایجاد شده که متاسفانه در این حادثه 6 تن از همکاران خود را از دست دادیم و 2 نفر مصدوم نیز بر اثر سوختگی به بیمارستان شهید چمران فرستاده شدند. ایرج کلهری با خانواده های مصدومان و جان باختگان ابراز همدردی می کند و ادامه می دهد: وقتی یکی از اعضای یک خانواده دچار حادثه می شود، بقیه اعضا تمام تلاش خود را برای بهبود عزیزشان انجام می دهند و ما نیز وظیفه خود دانستیم تا با خانواده های مصدومان صحبت کنیم و سعی در آرام کردن آنها داشته باشیم. به گفته وی، از شب وقوع حادثه یک گروه تخصصی مسئول بررسی موضوع شدند و در حال جمع آوری تمام مدارک، مذاکرات و مصاحبه ها با تمام افرادی هستند که در زمان وقوع حادثه حضور داشته اند. سعی بر آن است تا وظیفه اصلی خود را که بررسی دقیق حادثه، رسیدگی به ریشه های آن و پیشگیری کامل از تکرار چنین حوادثی است، انجام دهیم. مدیر اچ اس ای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران می افزاید: از زمان وقوع حادثه تا کنون، همکاران ایمنی و آتشنشانی در پالایشگاه تهران حضور دارند و افراد با تجربه در حوزه ایمنی، آتشنشانی، اچ اس ای و عملیات از تمام پالایشگاه های سراسر کشور در بررسی وقوع این حادثه ما را یاری می کنند تا بتوانیم طی3-2 هفته آینده، گزارشی کامل از علت وقوع حادثه ارائه دهیم و بعد از آن اقدام های لازم انجام شود.
ایجاد بانک اطلاعات اچ اس ای
کلهری در ادامه به ارائه چند راهکار در پیشگیری از وقوع حوادث می پردازد و خاطر نشان می کند: سیستم مجوزهای کاری، یکی از مهم ترین مباحث مطرح شده در صنعت نفت به شمار می رود و از جمله موارد بسیار مهم برای پیشگیری از حوادث دلخراش، توجه کامل به مفاد دستورعمل موجود در مجوزهای کاری و پر کردن آن به شیوه صحیح و با اطمینان است. وی می گوید: توجه به فعالیت پیمانکاران نیز اهمیت بسزایی دارد و از ابتدای شروع به کار پیمانکار باید در تمامی مراحل انتخاب، ارزیابی، نظارت بر کار و ارزیابی عملکرد آن، اصول اچ اس ای رعایت شود. همچنین باید در انتخاب نیروها مواردی چون ارزیابی، تعریف درست کار، آموزش کارکنان و صلاحیت های عمومی و تخصصی تمام افرادی که وارد سیستم می شود، در نظر گرفته شود. کلهری با بیان اینکه حدود یک سال است که روی آموزش اچ اس ای پیمانکاران کار می کنیم، می افزاید: با بخش آموزش، مذاکره های زیادی داشته ایم و یک طرح و ساختاری را بنا کرده ایم تا نفرات رسمی و پیمانکاران شرکت های ذی صلاح آموزش اچ اس ای را شناسایی کنیم و حاصل تمام آنها چاپ آگهی فراخوان شناسایی پیمانکاران در روزنامه های کثیر الانتشار بود. مدیر اچ اس ای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران ادامه می دهد: هدف از فراخوان شناسایی شرکت های آموزش اچ اس ای این است که شرکت های ثبت نام شده، ارزیابی شوند و یک بانک اطلاعاتی کامل از شرکت های آموزشی اچ اس ای تهیه شود و بتوانیم از آنها در آموزش هایمان و برای افزایش تجربه و تخصص از نظر کمی و کیفی استفاده کنیم. وی می گوید: اچ اس ای، یکی از مواردی است که هرچه دقت مان را افزایش دهیم، بازهم می توان برای بهبود در انجام کارها به آن پرداخت. به گفته کلهری، زمان تعمیرات، مجوزهای کاری بیشتری صادر می شود و نفرات بیشتری در داخل سایت هستند و کارهای متعددی صورت می گیرد، بنابر این احتمال وقوع حادثه بالاست و به همین دلیل احتمالات در ارزیابی ریسک ها با دقت بیشتری کنترل می شود. وی می افزاید: زمان تعویض شیفت نیز احتمال وقوع حادثه وجود دارد و بتازگی وزیر نفت ابلاغیه ای داشته اند تا بر اساس آن، روزهای تعطیل که مسئولان در سر کار نیستند، کارهای پرخطر انجام نشود و تمام این موارد حاکی از افزایش دقت در کارهاست.
افزایش نظارت ها
کلهری می گوید: سال 95 سال بدون حادثه ناتوان کننده و منجر به فوت در شرکت ملی پالایش و پخش بود و به این موضوع افتخار می کردیم که جان نیروی انسانی خود را در زمان کار حفظ کرده ایم، اما حادثه شرکت پالایش نفت تهران با در گذشت 6 تن از همکاران مان تاسف ما را صد چندان کرده است، زیرا یکی از اهداف بزرگ این شرکت، حفظ سلامت جان نیروی انسانی است. وی ادامه می دهد: حفظ جان نیروهای انسانی از پیمانکاری تا رسمی، برای مان مهم است و هر کسی که وارد سیستم ما می شود، به عنوان یک منبع نیروی انسانی قابل احترام بوده و ملزم به حفظ جان آنها هستیم. مدیر اچ اس ای شرکت پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران خاطر نشان می کند: بعد از این تمام تلاشمان باید براین باشد که با انجام آموزش ها، بازدید ها، نظارت های افزون تر، استفاده از نیروهای انسانی کارا تر، آموزش های تخصصی بالاتر و موثر تر و توجه کامل به همان علت های وقوع حادثه، بتوانیم در درجه نخست، جان نیروهای انسانی و بعد از آن تاسیسات و تولید به طریق اولی راحفظ کنیم. کلهری به ارزیابی حادثه شرکت پالایش نفت تهران اشاره می کند و می گوید: افرادی که ارزیابی حوادث را انجام می دهند، می دانند که موضوعات بسیار پیچیده است. یک گروه کاملا تخصصی و با تجربه، کار ارزیابی و بررسی این حادثه را دنبال می کنند. معمولا ترکیبی از عوامل با درصد های مختلف تاثیر در حادثه، باعث ایجاد یک حادثه می شوند.