نگاهي به فعاليت هاي مرکز اسناد صنعت نفت از سال 1393 تا پايان فروردين 98
نفت با سند و مدرک
پيشينه توجه به اسناد و مدارك آرشيوي و بايگاني صنعت نفت را بايد از زمان صدور بخشنامه 15 بهمن سال 1348 و پس از آن تصويب دستورعمل «ارزشيابي اسناد و مدارك» در سال 1375 مبني بر «جلوگيري از تراكم تدريجي اسناد و مدارك، پرونده ها، اوراق زائد و راكد» بررسي كرد؛ اما لزوم ايجاد تشكيلاتي در وزارت نفت تا بتواند فراتر از حيطه اين دستورعمل با شناسايي، گردآوري، حفاظت و نگهداري، پردازش و ساماندهي مجموع اسناد نفت، از هويت تاريخي و جايگاه بلند مجموعه صنعت نفت پاسداري كند، احساس مي شد. در همين زمينه، وزير وقت نفت، بيژن زنگنه طي بخشنامه 189944- 1/ 28 به تاريخ 26/4/93، دستور راه اندازي مديريت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت را صادر کرد. اكنون، اسناد صنعت نفت به عنوان بخش مهم اين مديريت، با بهره گيري از تجارب مديران، كارشناسان و صاحبنظران حوزه اسناد كشور، در حال گردآوري، ساماندهي، پردازش و اطلاع رساني در سطح وزارت نفت و شركت هاي اصلي و فرعي است. در گزارش پيش رو، اهم فعاليت هاي مرکزاسناد از بدو تأسيس تا پايان فروردين 98 ارائه شده است. يکي از مهم ترين و در عين حال دشوارترين فعاليت ها در اين مرکز، شناسايي سندها از طريق برقراري ارتباط از دور و نزديک با شرکت هاي زير مجموعه صنعت نفت است. از بدو تأسيس اين مركز، مکاتبات و ارتباطات گسترده اي با مراکز نفتي و اسنادي کشور برقرار شده که حاصل آن، تهيه و ارسال بيش از 700 مورد نامه و گزارش به مبادي ذي ربط بوده است. در کنار آن، مأموريت ها و بازديدهاي انجام شده، منجر به شناسايي حجم وسيعي از سندهاي متني و غير متني موجود در صنعت نفت شد. بررسي اين حجم وسيع، مرکز را به سندهاي ارزشمندي با قدمت بيش از يكصد سال رساند. در ادامه، نتايجي که از اين مکاتبات و بازديدها به دست آمده است، ارائه مي شود.
طي پنج سال گذشته، مرکز اسناد صنعت نفت، اقدام به شناسايي و انتقال بيش از 32 هزار و 167 پرونده از شرکت هاي نفتي کرده است. عمده اين سندها، از پالايشگاه آبادان منتقل شده که بالغ بر 20 هزارپرونده است و حاوي اسناد ذي قيمتي ازتاريخ يکصدساله نفت ايران و پالايشگاه آبادان است. پس از آن، دفتر وزارتي با 3هزار و 600 پرونده و پرونده هاي موضوعي مناطق نفت خيز جنوب با 2 هزار و 706 پرونده، بيشترين اسناد اين مرکز را شامل مي شود. عمر قديمي ترين سندهاي منتقل شده، بالغ بر 115 سال و مربوط به تيم اکتشاف و حفاري دارسي در ايران است. هم اکنون با تعدادي از شرکت ها نيز مذاکراتي براي بازديد از بايگاني هاي راکد انجام شده تا پيش از رسيدن آسيب بيشتر به اسناد باقيمانده، شناسايي، ارزشيابي و به مرکز اسناد صنعت نفت منتقل شوند.
ساماندهي و فهرست نويسي اسناد
پس از فراهم آوري اوليه اسناد از شرکت هاي مختلف نفتي، ارزيابي، مجموعه سازي و فهرست نويسي سندهاي مجموعه، از بهار سال 96 آغاز شد. تاکنون يک ميليون و 630 هزار و 573 برگ از اين اسناد (فارسي و انگليسي) فهرست نويسي شده است. در حال حاضر، 7 نفر فهرست نويس در دو بخش فارسي و لاتين مشغول به کار هستند. با توجه به اهميت اين اسناد و همچنين لزوم ساماندهي الکترونيکي آنها در يک بانک اطلاعات به روز و کارآمد براي استفاده پژوهشگران داخل و خارج، نرم افزار پارس آذرخش خريداري شده که مراحل نصب و راه اندازي آن در دست انجام است.
ديداري و شنيداري
آرشيو عکس بخش ديداري- شنيداري مرکز اسناد صنعت نفت، يکي از غني ترين و منحصر به فردترين مراکز نگهداري عکس هاي صنعت نفت است. تاكنون بيش از225 هزار فايل ديجيتالي و اقلام فيزيكي ديداري و شنيداري از طريق اين مركز جمع آوري شده است، از مهم ترين آنها مي توان به عکس هايي با قدمت اکتشاف نفت تا تحولات پيش از انقلاب، نقش نفت در جنگ تحميلي و دستاوردهاي پس از انقلاب اشاره كرد. بخش عمده اي از اين فايل هاي ديجيتال از روابط عمومي وزارت نفت به اين مرکز منتقل شده است. قدمت فيلم هاي موجود در اين بخش، به پس از انقلاب بازمي گردد. عکسبرداري از نشست ها و نمايشگاه ها، اسکن نگاتيوها و خدمات دهي به مراجعان، از ديگر کارهاي در دست انجام در اين بخش است.
مرمت وضدعفوني
حفظ، نگهداري و مرمت اين گنجينه ارزشمند از تاريخ صنعت نفت ايران، يکي از اصلي ترين مأموريت هاي مرکز اسناد صنعت نفت است. متأسفانه، وضعيت نگهداري برخي از اين سندهادر گذشته بسيار نامطلوب بود. به همين منظور، بخش کوچکي با حداقل امکانات تأسيس شد. 359 هزار و 828 برگ از اين سندها، طي اين مدت ضدعفوني شده است. با توجه به قدمت بالاي برخي از سندها و اهميت تاريخي آنها، لزوم تقويت اين بخش بيش از پيش احساس مي شود.
اسکن و کپي
طي 5 سال گذشته، بالغ بر 199 هزار و 11 برگ از سندهاي اين مرکز اسکن شده است. تا پايان فروردين امسال تنها يک نيروي انساني و يک دستگاه در اين بخش مشغول به کار بود. با افزايش امکانات اين بخش اعم از نيروي انساني و دستگاه هاي مورد نياز، سرعت اسکن سندهاي موجود براي آرشيو و بارگذاري در نرم افزار بانک اطلاعاتي، افزايش قابل توجهي پيدا خواهد کرد.
کتابخانه تخصصي تاريخ نفت
در کنار مرکز اسناد صنعت نفت، وجود يک کتابخانه تخصصي با محوريت تاريخ نفت، مي تواند به محققان و پژوهشگران کمک کند تا با ابعاد مختلف اين صنعت عظيم بهتر آشنا شوند. به همين منظور کتابخانه تخصصي تاريخ نفت در درون مرکز اسناد شکل گرفت و تاکنون بيش از يک هزار و 704 عنوان کتاب با محوريت تاريخ نفت ايران و بيش از 74 نشريه نفتي، از ابتداي کشف نفت تاکنون گردآوري و ساماندهي و آرشيو الکترونيک بخشي از کتاب ها، مقالات و نشريات تهيه شده است. انتقال اطلاعات اين کتابخانه به نرم افزار پارس آذرخش در آينده نزديک صورت خواهد گرفت. اين کتابخانه، داراي کتاب هاي تاريخي نايابي در حوزه اکتشاف و ملي شدن صنعت نفت است که تاکنون مورد توجه بسياري از محققان و پژوهشگران قرار گرفته است.
فعاليت هاي جنبي
- يک نمايشگاه دائمي اسناد در پژوهشگاه قديم صنعت نفت، واقع در ساختمان 36 داير است که تاکنون مورد بازديد بازنشستگان صنعت نفت، مسؤولان اداره تشکيلات و روش ها، کميسيون ارزشيابي و کميته ملي ثبت حافظة جهاني قرار گرفته است.
- نمايشگاه عکس «ساختمان شرکت ملي نفت، نخستين آسمان خراش ايران» از تاريخ 23 بهمن تا سوم اسفند سال 95.
- چهاردهمين نمايشگاه بين المللي نفت و انرژي کيش،2- 5 بهمن سال 96.
- بيست و سومين نمايشگاه بين المللي نفت، گاز و پتروشيمي 16- 19 ارديبهشت سال 97.
- همکاري در برگزاري نمايشگاه رونمايي از اسناد ارزنده و تاريخي مديريت اکتشاف در چهلمين سالگرد پيروزي انقلاب اسلامي، 19 تا 22 اسفند سال 97.
- بيست و چهارمين نمايشگاه بين المللي نفت، گاز و پتروشيمي 11-14 ارديبهشت سال 98.
- نشست «اسناد آرشيوهاي جهاني و تاريخ نفت ايران» با حضور دکتر مجيد تفرشي، 13اسفند سال 96.
- برگزاري نشست تاريخ پزشکي در صنعت نفت با مشارکت فرهنگستان علم پزشکي، 17 دي سال 97.
- نشريه اي تخصصي با عنوان «نفت نامه» در مرکز اسناد صنعت نفت طراحي و تهيه شده که تاکنون دو نسخه از آن، به صورت محدود منتشر شده است.
آن روز كه نفت فوران كرد...
سحرگاه پنجم خرداد سال 1287 خورشيدي، مته حفاري در چاه شماره يك مسجد سليمان، به نفت رسيد. اين واقعه به عنوان نخستين فوران نفت در ايران و خاورميانه كه جنبه اقتصادي داشت و استحصال نفت را به صورت تجاري ممكن مي ساخت، در تاريخ ثبت شد. به همين بهانه مطلب زير با اقتباس ازگزارش هفتگي حفاري چاه شماره يك در نفتون مسجد سليمان در هفته منجر به اكتشاف نفت به تاريخ مي 1908 نگاشته شده است. اصل اين سند در مخازن مركز اسناد صنعت نفت نگهداري مي شود. با هم مي خوانيم:
در سال 1280 خورشيدي (1901 ميلادي) و با وساطت «آنتوان کتابچي خان» تبعه گرجي الاصل ايراني، قراردادي بين دربار ايران و شخصي به نام ويليام ناکس دارسي در تهران امضا شد. به موجب اين قرارداد که به امضاي مظفرالدين شاه نيز رسيد، اکتشاف و بهره برداري از نفت ايران به استثناي پنج استان شمالي، به مدت 60 سال به دارسي واگذار شد. دارسي بلافاصله با مشارکت شرکت انگليسي نفت برمه، شرکتي را با نام شرکت نفت انگليس و ايران تاسيس کرد. به موجب اين قرارداد، شاه 20 هزار پوند نقد و 20 هزار پوند ديگر به صورت سهم دريافت مي کرد، همچنين 16 درصد از سود خالص سالانه به او تعلق مي گرفت؛ هر چند اين شرط اخير بعدها موجب اختلاف و منازعه شد.
پس از تاسيس شرکت و استقرار امکانات فني در ايران، مهندسان شرکت در بخش هاي غربي و جنوب غربي ايران، شروع به اکتشاف و حفاري کردند. ابتدا در سال 1902 چاه شماره يک را در منطقه چياسرخ حفر کردند که نتايج حاصل از آن نااميد کننده بود. سال بعد چاه شماره (2) حفر شد که به شناسايي يك ميدان نفتي انجاميد؛ اما گويا مقدار آن، اقتصادي نبود. دارسي در سال 1903 با نگراني گفت: «هر کيسه ظرفيتي دارد و من دارم ته کيسه خود را مي بينم.»
در سال 1905، تقريبا چهار سال پس از کسب امتياز از شاه در تهران، وصلت بين نفت برمه و دارسي در لندن انجام شد که توافق آنان «سنديکاي امتياز» را به وجود آورد. عمليات دارسي تابع شرکت نفت برمه شد و خود دارسي هم مديريت شرکت جديد را به عهده گرفت.
پس از تاسيس سنديکاي امتياز، کاوش و اکتشاف نفت به جنوب باختري ايران منتقل شد. با نظارت جرج رينولدز، چاه هاي منطقه چياسرخ بسته و کارگاه تعطيل شد و اکتشاف ابتدا به منطقه ماماتين در نزديکي رامهرمز و سپس به ميدان نفتون در مسجدسليمان انتقال يافت. کار حفاري و عمليات در مسجدسليمان بسيار سخت و طاقت فرسا بود. رينولدز در توصيف آب و خوراک آنجا گفته بود: «مدفوع گاو و گوسفند روي آب شناور است. هضم موادي که براي تهيه خوراک در اينجا وجود دارد، آنقدر سخت است که براي حفظ سلامت و بهداشت لازم است شخص دندان هاي طبيعي بسيار محکم يا دندان هاي مصنوعي داشته باشد.» منطقه حفاري جديد، چراگاه زمستاني ايل بختياري بود. در سال 1905 رينولدز با عده اي از بختياري ها قرار گذاشت که در برابر دريافت مبلغي هنگفت و سهمي از منافع، حفاظت عمليات امتياز را عهده دار شوند.
مسجدسليمان، منطقه حفاري، آخرين تير ترکش تيم رينولدز بود. رينولدز دچار بزرگترين دشواري تدارکاتي بود. نخست، مشکل نبودن جاده وجود داشت. بايد با قبول انواع خطرها، از جمله باران هاي سيل آسا، که نتيجه کوشش هاي شش ماهه را شست و برد، بيابان ها را مي پيمود و سرانجام جاده مي کشيد و تجهيزات به محل حمل و در ژانويه 1908 حفاري در اين «آخرين» منطقه آغاز مي شد.
اما زمان براي سنديکاي امتياز بسرعت سپري مي شد. شرکت نفت برمه از کندي پيشرفت کار و هزينه زياد ناخرسند بود. به نظر معاون شرکت، ممکن بود همه کوشش ها به هدر برود. تمام اين عوامل موجب اختلاف بين دارسي و شرکت نفت برمه شده بود. در آوريل سال 1908، هيات مديره شرکت نفت برمه به دارسي اطلاع داد که پول تمام شده و اگر خود او نيمي از وجه مورد لزوم را نپردازد، کار متوقف خواهد شد.
برمه وقتي پاسخي از دارسي دريافت نکرد، در 14 مه 1908 به رينولدز اخطار داد که وقت اجراي طرح پايان يافته يا نزديک به اتمام است و او بايد آماده برگشتن باشد. همچنين به وي دستور داده شد که دو چاه مسجدسليمان را از 1600 پا بيشتر حفاري نکند: «اگر در آن عمق نفت پيدا نشد، از عمليات دست بکشيد. کار را تعطيل و تجهيزات را هرچه مي توانيد به محمره حمل کنيد تا از آنجا به برمه برده شود.» اما نامه به علت اوضاع آشفته پست، تا چند هفته به رينولدز نرسيد. رينولدز که مردي سرسخت بود، انتظار چنين تاخيري را داشت؛ زيرا در مدتي که نامه در راه بود، کوشش در حفاري رو به افزايش نهاد و هيجاني ايجاد شد. از يکي از چاه ها بوي گاز طبيعي برمي خاست. در اين بين سر مته باز و در حفره چاه گم شد. در گرمايي که در سايه به 110 درجه فارنهايت مي رسيد، چند روز به جست وجوي سر مته پرداختند.
حفاري به سنگ خارا رسيده بود و با وجود درخشش شديد آفتاب، بخار گازي که از چاه برمي خاست، ديده مي شد. بامداد 26 مه 1908 (5 خرداد 1287) کمي بعد از ساعت 4 صبح، آرنولد ويلسون، افسر سواره نظام با فريادي از خواب پريد و به محل حفاري شتافت. فوراني از نفت که شايد تا 50 پا بالاتر از دکل حفاري مي رسيد، حفارها را از نظر پنهان کرده بود و امکان داشت گاز همراه با آن، کارگران را خفه کند.
سرانجام اکتشاف به نتيجه رسيده و تنها دو روز مانده به تاريخ امضاي قرارداد امتياز به دست شاه در هفت سال پيشتر، نفت به دست آمده بود. در آخرين برگ از گزارش هاي حفاري چاه شماره (يک) که از دوم تا 26 مه 1908 را در برمي گيرد، آمده است: «فوران شديد نفت به ارتفاع 1179 پا»
اسناد گزارش هاي حفاري چاه شماره (يک) در مخازن مرکز اسناد صنعت نفت نگهداري مي شود.
تهيه گزارش از: مركز اسناد صنعت نفت
گام به گام تا گشايش موزه پمپ بنزين دروازه دولت
«نفت سفيد» به عنوان يكي از سوخت هاي پُركاربرد در زندگي روزمره مردم، در اتاقكي در پمپ بنزين دروازه دولت تهران توزيع مي شد. اين پمپ بنزين قديمي تهران كه در حال حاضر آخرين مراحل بازسازي را از سر مي گذراند، بزودي براي بازديد عموم گشايش خواهد يافت.
در فروشندگي هاي نفت مستقر در پمپ بنزين ها به طور معمول غير از نفت سفيد، محصولات ديگري با پايه هاي نفتي از جمله روغن موتور، حشره كش ها (با نشان امشي و...) و موارد ديگر نيز عرضه مي شد. فضاي اين فروشندگي با استفاده از المان ها و ماكت ها بازسازي شده است.
عكس از: مسلم عباسي