نگاهی به فرسودگی شغلی در مشاغل سخت و عملیاتی و زمینه های کاهش آن
حواسمان به انگیزه و خلاقیت باشد
مشعل افسردگی شغلی، یکی از اختلال های روحی در زندگی امروزی است که تقریبا به سراغ همه ما در زندگی و کارمان می آید و می تواند دلایل بسیاری هم داشته باشد. در برخی افراد و مشاغل، این اختلال زمینه و بروز بیشتری دارد و ممکن است به طور مستقیم بر عملکرد و کیفیت زندگی شان تاثیر بگذارد. نکته قابل توجه این است که اختلال افسردگی شغلی همراه با ناراحتی، خستگی و بی علاقگی نسبت به زندگی و کار روزمره است و ممکن است سال ها طول بکشد. این موضوع در برخی مشاغل سخت که در موقعیت های کاری و جغرافیایی خاص و دور از خانواده و اجتماع است، بیشتر دیده می شود و باید نسبت به بروز نشانه های این نوع اختلال که به شکلی چراغ خاموش و در گذر است، حساسیت بیشتری داشت.
برای افسردگی شغلی، نشانه ها و دلایل مختلفی وجود دارد؛ یکی از دلایل این است که روی شغلی که امروز داریم، تمرکز و علاقه مندی کامل وجود ندارد، اینکه به محض کسب اولین فرصت، می خواهیم از محیط کار فرار کنیم یا ممکن است اشتباهاتی را به شکل مداوم در جریان کار داشته باشیم که روی کیفیت کارمان تاثیر بگذارد یا اینکه احساس اجبار و نارضایتی از کار روزانه مان داشته باشیم و فکر کنیم اگر یک روز این شغل نباشد، محتاج می شویم. در واقع همه اینها به موضوعی به نام فرسودگی شغلی منتهی می شود که نوعی از فرسودگی روانی است. فرسودگی شغلی با فشارهای روانی یا استرس های مربوط به شغل و محیط کار توأم می شود و می تواند سلامت عمومی فرد را تحت تأثیر قرار دهد. این موضوع بیشتر در شغل هایی که با خدمات بهداشتی و اجتماعی یا شغل هایی که در موقعیت های خاص و دور از اجتماع و جامعه مرتبط هستند، به وجود می آید. به عبارتی یک نفر از کارکنان بیمارستانی در تهران یا نیرویی عملیاتی روی نفتکش های صادراتی به دلیل حساسیت بالای کاری و موقعیت های خاص، ممکن است دچار این فرسودگی شود.
زمینه ها و نشانه های فرسودگی شغلی در همه مشاغل وجود دارد
طبق یک تعریف روانشناسانه، افسردگی شغلی به معنی «از دست رفتن انگیزه، بخصوص در مواردی که فرد در کار خود فداکاری می کند و نتیجه مطلوب حاصل نمی شود»، است. فرسودگی شغلی، واکنشی در برابر استرس شغلی طولانی مدت یا مزمن است و با سه عامل فرسودگی، بدبینی و احساس کاهش توانایی حرفه ای شناخته می شود. فرسودگی شغلی، نشانه هایی دارد که می توان با شناخت آنها نسبت به کاهش اثرات و زمینه های آن اقدام کرد. یکی از این نشانه ها شامل بیگانگی با فعالیت های مرتبط با کار است. به این معنی که افراد به مرور به شرایط کاری یا افرادی که با آنها کار می کنند، بدبین می شوند و از نظر دادن یا شنیدن نظرات دیگران فاصله می گیرند و به عنصری بی حس نسبت به اطرافشان تبدیل می شوند. یکی دیگر از نشانه ها بروز رفتارهای استرس گونه مزمن است که می تواند به طور مستقیم به سلامت فرد صدمه وارد کند و عموما باعث بروز بیماری هایی همچون سردرد، معده درد یا مشکلات روده شود. یکی دیگر از نشانه های فرسودگی شغلی، فرسودگی هیجانی است. در چنین مواردی افراد با عدم توانایی مقابله با احساسات و مشکلات روبه رو هستند و بشدت و برای همیشه احساس خستگی می کنند. افراد احساس می کنند انرژی لازم برای کار کردن را ندارند و در همین شرایط با اختلال در خواب و اضطراب موقعیت مواجه هستند. همه این موارد قاعدتا به یک نتیجه دیگر یعنی کاهش عملکرد و راندمان شغلی و انگیزه های زندگی فرد منتهی می شود. در چنین شرایطی، افراد اغلب فاقد خلاقیت می شوند و انگیزه ای برای ارتقا یا ایجاد تغییر در زندگی و شغل خود ندارند. البته محققان و کارشناسان علوم روانشناسی به زمینه های بروز فرسودگی شغلی کارکنان هم توجه کرده اند و دلایلی را برای آن مطرح می کنند. فشار زمانی غیرمنطقی یکی از این موارد است و گفته شده کارمندانی که وقت کافی برای انجام کار خود دارند ۷۰ درصد کمتر به فرسودگی دچار می شوند و به عکس کارکنانی که به سرعت عمل نیاز دارند، بیشتر در معرض خطر فرسودگی قرار دارند. یکی دیگر از دلایل عدم پشتیبانی مدیر بالاسری است و کارمندانی که از طرف مدیر خود احساس حمایت دریافت می کنند، تا ۷۰ درصد کمتر احتمال تجربه فرسودگی دارند. شاید یکی از دلایل مهم دیگر، عدم شفافیت نقش فرد در مجموعه کاری آن هم در طول یک دوره زمانی طولانی باشد. در بسیاری از موارد، کارمندان خود را عنصری بلاتکلیف و بدون اثرگذاری در سیستم احساس می کنند یا کارهایی بیهوده و غیرضروری به آنها سپرده می شود و فرد احساس بی معنی بودن جایگاه خود را پیدا می کند. در کنار این عامل باید به حجم کار غیرقابل کنترل و بیش از اندازه یا نامتوازن بین همه کارکنان اشاره کرد. بسیاری از کارمندان در مواجهه با حجم کار زیاد، احساس ناامیدی و تنهایی یا اجحاف و رفتارهای ناعادلانه می کنند و این موضوع به مرور باعث فرسودگی شغلی می شود.
صنعت نفت؛ پیشرو در کاهش زمینه های فرسودگی شغلی
صنعت نفت، به عنوان یکی از صنایع مادر و مهم در کشور که حوزه فعالیت گسترده ای را در نقاط مختلف کشور و روی آب وخاک و مناطق عملیاتی سخت و پرچالش دارد، همواره با موضوع فرسودگی شغلی مواجه بوده است. در واقع فرسودگی شغلی، همواره به عنوان یکی از خطرهای در کمین نیروی انسانی صنعت نفت به شمار رفته و مدیران این صنعت تلاش کرده اند با اقدامات اصلاحی و تمهیداتی برای کارکنان و خانواده ها، بخصوص در مناطق عملیاتی، اثرات منفی شغلی را کاهش داده و به صفر برسانند. در سال های اخیر، روانشناسان و کارشناسان زیادی مطالعه و تحقیقاتی را در زمینه فرسودگی شغلی در میان کارکنان صنعت نفت انجام داده اند و پژوهش های کاربردی و میدانی زیادی در این زمینه انجام شده است. افراد دچار فرسودگی شغلی برای رسیدن به آرمان ها و معیارهای کاری خود، بیش از حد تلاش می کنند؛ اما وقتی می بینند فداکاری ها و تلاش هایشان برای رسیدن به اهداف ناکافی بوده یا به اندازه کافی مورد قدرشناسی قرار نگرفته اند، دچار فرسودگی و حتی دچار بدبینی می شوند و شاهد هستیم که تعدادی از این نیروهای جوان و نخبه هم ممکن است تصمیم به مهاجرت بگیرند. به همین دلیل بوده که شرکت های زیرمجموعه صنعت نفت، طی سال ها همواره تلاش کرده اند راهکارهایی را برای برون رفت از مسأله فرسودگی شغلی به شکل انفرادی، گروهی و درون سازمانی و فراگیر اعمال کنند یا بسیاری از اقدامات برای شنیدن صدای کارکنان و رسیدگی به نیازهای آنها، به کارگیری روانشناس برای تشخیص مشکلات آنان، ایجاد انگیزه و اعتماد بین کارکنان، جبران خدمات کارکنان در قالب تشویق های مالی یا ایجاد شرایط رفاهی و تفریحی برای کارکنان و خانواده ها و... اجرا شده و هر روز این خدمات کیفیت های بیشتری پیدا می کند. بررسی میزان افسردگی شغلی در میان کارکنان، یکی از موارد مهمی است که به شکل دوره ای در همه شرکت های صنعت نفت انجام می شود و اداره های سلامت کار و بهداشت و درمان صنعت نفت به شکل دوره ای سلامت روان کارکنان و خانواده ها را غربالگری می کند. درعین حال صنعت نفت، یکی از معدود بخش هایی در کشور است که امکانات رفاهی، ورزشی و تفریحی را به شکل مداوم برای بخش قابل توجهی از کارکنان خود و خانواده هایشان اعمال می کند تا سلامت جسم و روان آنها در کنار خانواده هایشان حفظ شود. برگزاری کلاس های ورزشی، هنری و اردوهای تابستانی، برگزاری مسابقات ورزشی دوره ای یا فراهم آوردن حداقل وسایل ورزشی در کنار سایت های فنی و عملیاتی و برگزاری کارگاه های آموزشی ارتقای سلامت روان برای کارکنان زن و مرد و خانواده های آنها و... تنها مواردی محدود از این تلاش صنعت نفت با هدف کاهش فرسودگی شغلی است که تاکنون نتایج قابل توجهی داشته و همچنان ادامه دارد.