نگاهی به مجموعه ای از آثار فرهنگی که بوی محرم و عاشورا می دهند (بخش چهارم)
اینجا، واژه ها کربلایی اند
روزها از پی هم می آیند و ماه ها و سال ها می گذرند؛ اما نام و یاد آقا اباعبدالله الحسین(ع) و اولاد و اصحابش، هیچگاه در پهنه تاریخ به فراموشی سپرده نمی شوند. قرن هاست که ایرانیان با ذوق و سلیقه، با بهره مندی از شعر و فنون ادبیات و هنر نویسندگی، کوشیده اند تا در بیان ها و قالب های مختلف، در پهنه فرهنگ، ادای دینی به قیام تاریخ عاشورا داشته باشند. ایرانیان در دوران معاصر نیز بر همتشان در این باره افزوده شده و آثار بسیار زیادی در این حوزه خلق کرده اند. در مطلب پیش رو که بخش چهارم آن را می خوانید، کوشیده ایم تا بخشی از تلاش های اهل ادب و نویسندگی را در حوزه معارف مربوط به محرم و قیام عاشورا به شما نشان دهیم. با این مطلب همراه باشید تا در ایام پیش رو، علاوه بر برگزاری عزاداری ها، اندکی تأمل و مطالعه بر حرکت عظیم امام حسین(ع) داشته باشیم:
از عاشورا تا اربعین
کتاب «از عاشورا تا اربعین» از سوی یکی از تاریخ پژوهان مطرح کشورمان به نام حشمت الله قنبری همدانی به نگارش درآمده است. نویسنده با اینکه یک تاریخ نگار و تاریخ پژوه است؛ اما با ذوق و سلیقه خاصی، متن کتاب را به سوی یک داستان تاریخی هدایت و تلاش کرده با قراردادن تاریخ در کنار روایت های داستانی، هم خوانندگان را متوجه اهمیت اسناد تاریخی و علم تاریخ کند و هم تا حدودی به تاریخ نگاران هشدار دهد که برخی متون دینی تاریخی را می توان به شیوه و سبکی نوین به خوانندگان و علاقه مندان آثار مذهبی ارائه کرد. «از عاشورا تا اربعین» روایتگر فراز و فرودهایی است که روزگار و مردم زمانه پس از رحلت پیامبر، امام علی(ع) و امام حسن(ع)، برای فرزندان حضرت زهرا(س) پیش آوردند. در این کتاب اتفاقات تاریخی عاشورا و پس از آن یک به یک برای مخاطب بازگو شده اند و نویسنده تلاش کرده تا در ورای نقل، تحلیل های مناسبی را نیز به خواننده خود ارائه کند. اگر فرزند نوجوان در خانه دارید، این کتاب می تواند هدیه ای مناسب برای او باشد.
از قله عاشورا تا دریای ظهور
اسماعیل شفیعی سروستانی، نویسنده کتاب «از قله عاشورا تا دریای ظهور» است. کتابی که بنا دارد مخاطب و خواننده خود را از ماه محرم و واقعه عاشورا به مسأله غیبت و امام زمان(عج) برساند. این کتاب تلاشی است برای پیشبرد یک سیر معرفتی در اصول و اعتقادات شیعی. اصول و اعتقاداتی که نه با قواعد تخصصی علم «کلام»؛ بلکه با بیانی ساده تر و عمومی تر که اندکی ویژگی های ادبی را نیز چاشنی خود کرده، ارائه می شود. قیام امام حسین(ع) در قلم و بیان نویسنده، از کربلا آغاز می شود؛ اما هیچگاه به پایان نمی رسد؛ اگرچه به طور ظاهری عصر عاشورا همه چیز تمام می شود؛ اما روح و معنای قیام تا ظهور حضرت قائم(عج) ادامه دارد. سروستانی در بخشی از کتاب نوشته است: «هیهات، ما از مسیر نقشه کلی الهی و بزرگترین خواست و اراده خداوند خارج شده ایم، در حالی که اراده او به آن تعلق گرفته و می خواهیم بر سر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را وارث زمین قرار دهیم.» قلم حماسی و روح معنوی حاکم بر این کتاب، همچنین خط سیر اعتقادی که در آن طی می شود، از جذابیت هایی است که خواننده را به مطالعه آن ترغیب خواهد کرد.
واقعه عاشورا در منابع کهن
منابع بسیار زیادی درباره واقعه عاشورا در قالب حدیث، مقتل و تاریخ نگاری وجود دارد که در میان آنها 6 منبع، شامل «تاریخ طبری» نوشته محمّد بن جرير طبرى، «الارشاد» نوشته شیخ مفید، «الفتوح» نوشته احمد ابن اعثم کوفی، «الملهوف» نوشته سید بن طاووس، «الامالی» نوشته شیخ صدوق و «مقاتل الطالبین» نوشته ابوالفرج اصفهانی از قدیمی ترین و معتبرترین منابع روایتگر حادثه عظیم و تاریخی عاشورا هستند. کتابی به نام «واقعه عاشورا در منابع کهن» با ترجمه هایی از بهترین مترجمان زبان عربی به فارسی منتشر شده که می کوشد تا مخاطب را با عاشورا از دریچه این 6 منبع کهن و قدیمی آشنا کند. خواننده خیلی راحت تر می تواند یک روایت یا شرح یک حادثه را به طور مقایسه ای و تطبیقی در میان این 6 منبع دنبال کند، ضمن اینکه خواندن نوع روایت ها، جمله بندی ها و معنا پردازی های مهم ترین منابع اسلامی درباره حادثه عاشورا بسیار جذاب است. کتاب «واقعه عاشورا در منابع کهن» اگر چه خصلتی محققانه و تاریخ پژوهانه دارد؛ اما اگر اندکی تامل کنیم، می توانیم از خواندن آن به اندازه یک کتاب عمومی تر نیز بهره ببریم. شما با خواندن این کتاب به دنیایی از روایت های قدیمی و ساختارهای معنایی پیرامون یک حادثه مشخص، وارد می شوید.
راز بازگشت جاهلیت
بسیاری از محققان، تاریخ نگاران و کارشناسان امور دینی معتقدند که آنچه موجب بروز حادثه عاشورا و فاجعه کشتن نوه محبوب پیامبر اسلام(ص) و فرزندان و خویشان ایشان شد، حرکت آهسته و چراغ خاموش جامعه بعد از رحلت پیامبر(ص) به سوی جاهلیت بود. این مهم با تفاخرهای نژادی در دوران بنی امیه، ایجاد شکاف های طبقاتی و نابرابری در بهره مندی از بیت المال و مواردی دیگر، کم کم تثبیت شد و روحیات جامعه را ابتدا تغییر داده و سپس دگرگون کرد. پشت جلد کتاب نوشته شده است: «آنچه در تاریخ مشاهده می کنیم، این است که امت در صدر اسلام، پس از رحلت پیامبر (ص) و پایان بعثت، دوباره به جاهلیت باز گشته و درصدد احیای آن آداب و رسوم است. آیه 33 سوره مبارکه احزاب می فرماید: «وَ قَرْنَ فی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی؛ و با وقار در خانه خود قرار گیرید و همانند ظهور در دوران جاهلیت نخستین ظاهر نشوید.» توجه به واژه «الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی» نشان می دهد جاهلیت دیگری نیز وجود دارد که این جاهلیت ذکر شده در آیه، جاهلیت نخستین نامیده شده است. بنابراین، بازگشت جاهلیت پس از حیات پیامبر (ص) به جامعه ثابت می شود و این کتاب درصدد اثبات همین مساله است.» کتاب «راز بازگشت جاهلیت در عصر عاشورا» را جواد سلیمانی امیری نوشته است.
نقش زنان در نهضت امام حسین (ع)
چنانچه مشهور است، اگر حضرت زینب(س) پیام عاشورا و فاجعه دشت کربلا را به کوفه و شام نمی بردند، شاید بازتاب این فاجعه تاریخی- دینی در جهان اسلام و در طول دوران مختلف تا این اندازه پررنگ نبود. اساسا به غیر از حضرت زینب(س)، زنان بسیار زیاد دیگری نیز در ماجرای عاشورا و رویدادهای کربلا و کوفه تاثیرگذار بودند. نقش این زنان از آغاز نهضت امام حسین(ع) تا پایان دوران امویان را زهره یزدان پناه قره تپه در کتابی با عنوان «زنان عاشورایی؛ نقش زنان در نهضت امام حسین(ع)» بیان کرده و به تصویر کشیده است. کتاب، درون مایه قوی تاریخی و توصیفی دارد. زاویه نگاهِ نوین نویسنده به مسأله عاشورا، بخصوص توجه دقیق او به نقش زنان پس از واقعه عاشورا تا پایان حکومت امویان، از ویژگی های بارز و قابل توجه این کتاب است که می تواند مخاطب را جذب کند. نویسنده در مقدمه کتاب آورده است:« نهضت عاشورا به عنوان یک نهضت مذهبی و یک حرکت سیاسی، از پایدارترین قیام ها در فرهنگ سیاسی شیعه جای دارد که تاثیرات آن نه تنها در تحولات و انقلاب های دوران امویان و سقوط حکومت بنی امیه؛ بلکه به عنوان عامل موثر در انگیزه مبارزاتی شیعیان با حکام جور و ستم، در طول تاریخ بوده و تاکنون نیز به عنوان یک فرهنگ مبارزه در خون سربازان اسلام جاری و ساری است.»