روایتی تاریخی از زمینه های شکل گیری صنعت نفت در مسجدسلیمان
آغاز راه یک صنعت تاریخی ساز
علی بهرامی در هنگامه کشف نفت در مسجدسلیمان، یعنی همان زمان که رینولدز از عاملان اصلی دارسی در ماجرای امتیاز نفت ایران از خوشحالی سر از پا نمی شناخت، نخستین تاسیسات صنعت نفت در منطقه مسجدسلیمان پا گرفت و از نظر تاریخی باید گفت که مسجدسلیمان، هم میزبان کشف نفت بود و هم میزبانی برای تولد صنعت نفت ایران. این مهم زمینه های تاریخی بسیار زیادی داشت که در مطلب پیش رو مروری داریم بر نخستین طلیعه های تولد صنعت نفت ایران در منطقه مسجد سلیمان. همراه مان باشید:
تهران، سراسر شور مشروطه خواهی بود و استبداد صغیر تازه داشت جان می گرفت که عوامل دارسی در جنوب ایران، جایی در نزدیک منطقه مسجدسلیمان به کار خودشان مشغول بودند. بعد از منطقه چیا سرخ کرمانشاه، حوالی بوشهر و چند نقطه دیگر، توجه همه عوامل دارسی به منطقه مسجدسلیمان جلب شده بود. آنها امیدوار بودند که بتوانند سرمایه دارسی را دوباره زنده کنند و در برابر رئیس شان سربلند باشند؛ اما تهران از همه جا بی خبر، مشغول درگیری های مختلف سیاسی آن زمان بود؛ درگیری هایی که «نفت» در آن محلی از اعراب نداشت. اصلا انقلابیون و مخالفان آنها نمی دانستند سرنوشت و آینده کشور جایی در استان خوزستان و جنوب ایران در حال رقم خوردن است و ماده ای به نام نفت در حال استخراج است که نه تنها ایران و خاورمیانه؛ بلکه تمامی دنیا را دستخوش تغییرات شگرفی می کند.
بارقه های باستانی نفت در مسجدسلیمان
شهر مسجدسلیمان اگر چه یک شهر شرکت است؛ اما منطقه مسجد سلیمان و محلی که چاه نفت شماره یک در آن واقع شده، سابقه ای بسیار دیرینه و باستانی دارد. در کتاب «خوزستان، تمدن و نفت» نوشته فرشید خدادادیان آمده است: «منطقه مسجدسلیمان دارای پیشینه باستانی نیز بوده است. پارسوماش، نام شهری است باستانی که باستان شناسان، حدود جغرافیایی آن را در محدوده مسجدسلیمان متصور می دانند و آثار باستانی و کشفیات منطقه نیز مبین این مطلب است. مسأله ای که پیش از هر چیز دیگر در جغرافیای تاریخی پارسوماش باستانی و مسجدسلیمان کنونی جلب توجه می نماید، کوهستانی و صعب العبور بودن منطقه است. مهم ترین مسأله در بررسی منطقه ای که پارسوماش را در آن می دانیم، اشتهار منابع نفت و گاز آن است و این جرقه در ذهن پژوهشگر زده می شود که احتمالا وجود این منابع که اتفاقا شواهدی از جوشش طبیعی آنها در منطقه در دست داریم، در انتخاب این نقطه برای ایجاد پارسوماش باستانی بی تاثیر نبوده است. وجود چشمه های نفت در مسجد سلیمان از جمله مواردی است که از دیرباز اذهان را به خود مشغول کرده و اعجاز آفرینش را در مقابل چشم انسان نشان داده است. این پدیده طبیعی به احتمال قریب به یقین در ادوار باستان نیز وجود داشته و باستان شناسان، منبع لایزال آتشکده های منطقه پارسوماش را از نشت گاز طبیعی می دانند.»
تاسیسات نفتی شکل می گیرند
چاه شماره یک، به بهره برداری رسید و اندک اندک از طریق ایلات و عشایر منطقه، خبر به همه جا رسید که انگلیسی ها «نفت» پیدا کرده اند و برنامه های بلند مدتی دارند. کمپ کارگران خارجی در همان سال در مسجدسلیمان تاسیس شد؛ اگر چه همه چیز ساده و جمع و جور بود. تیم حفاظت و امنیت تاسیسات نیز متشکل از افراد ایل بختیاری شکل گرفت. کم کم نیروهای انگلیسی و هندی بیشتری وارد مسجدسلیمان شدند و تاسیسات و امکانات صنعت نفت ایران داشت شکل می گرفت. فرشید خدادادیان در کتاب «خوزستان، تمدن و نفت» در این باره نوشته است: «در ابتدای امر امکانات زیستی بسیار نامناسب بود و بتدریج و با گسترش فعالیت های صنعت نفت و لزوم حضور مستمر خانواده های غربی در مسجدسلیمان، خانه های بزرگ تر و مجهزتر برای اسکان ایشان ساخته شد.» شاید یک نکته بسیار جالب توجه این باشد که بر خلاف تصور عموم مردم، نخستین پالایشگاه نفت ایران نه پالایشگاه آبادان؛ بلکه پالايشگاه بي بيان در مسجدسلیمان است. در سایت مرکز اسناد موزه های صنعت نفت کشور درباره این پالایشگاه آمده است:«برخی از چاه های مسجد سلیمان، دارای مقادير زيادي گاز ترش بود. گاز ترش، گازي است كه سولفور آن بسيار بالاست، از اين رو براي هر گونه استفاده بايد سولفور آن جدا می شد. پالايشگاهي ابتدايي كه در اوايل توليد نفت در منطقه بي بيان مسجد سليمان ساخته شده بود، اين وظيفه را به عهده داشت.
اين در زماني بود كه پالايشگاه آبادان، به عنوان نخستين پالايشگاه صنعتي خاورميانه، هنوز ساخته و راه اندازي نشده بود و البته پالايشگاه كوچك بي بيان تا سال ها پس از راه افتادن پالايشگاه آبادان نيز به كار خود ادامه داد. به هر حال گاز ترش به پالايشگاه بي بيان منتقل و در آنجا در بخش گوگردسازي، به مايع قرمز رنگي تبديل مي شد. اين مايع از طريق لوله هايي به دو حوضچه در بيرون كارخانه هدايت می شد. دو كارگر با لباس مخصوص و بيل هايي سركج، مواد را درون حوضچه ها پخش مي كردند، به نحوي كه ارتفاع مايع در حوضچه ها، حداكثر به 10 سانتي متر برسد. مايع قرمز رنگ پس از آنكه به دورن حوضچه ها ريخته می شد، ظرف مدت چند دقيقه به دليل تركيب شدن با هوا، به رنگ زرد درمي آمد و از حالت مايع به جامد تبديل می شد. حالا گوگرد جامد با كلنگ هايي كه دسته هاي كوتاه داشتند، خرد و سپس به وسيله فرقون به داخل انبار سرپوشيده اي انتقال داده می شد.» در همان سالی که نخستین چاه ایران «نفت» خودش را نشان داد، رینولدز دو چاه دیگر را به بهره برداری رساند و هر سه فعالیت اکتشافی او در مسجدسلیمان با موفقیت همراه شد. حالا او به تاسیسات و امکانات صنعتی بیشتری نیاز داشت. فرشید خدادادیان در کتاب «جستارهای کوتاه در تاریخ بلند نفت» در این باره می نویسد: «رینولدر دستور داد اطراف چاه شماره یک، شیارهایی شبیه زه کشی زمین های کشاورزی حفر و پس از آن نفت را به این کانال ها هدایت کنند. گاز همراه با نفت، به این ترتیب متصاعد می شد و نفت باقیمانده قابل استفاده بود. این فناوری بومی شاید نخستین روش به کار گرفته شده برای انجام عملیات تفکیک سرچاهی بود که در منطقه صورت می گرفت. چند روز بعد رینولدز از طریق بانک شاهنشاهی در بوشهر تلگرامی به لندن فرستاد و ضمن ارائه آخرین اخبار درخواست کرد هر چه سریع تر تانکرهای ذخیره نفت را برایش ارسال کنند.»