نگاهی به کتاب های تاریخی که نفت، محور اصلی
نوشته شدن آنهاست
سیاهی نفت بر سپیدی کاغذ
مشعل کتاب های تاریخی سرشار و لبریز از مطالبی هستند که یا مستقیم و سرراست یا اندکی غیرمستقیم به نفت ارتباط پیدا می کنند. اساسا تاریخ معاصر ایران را بدون «نفت» دیدن و بدون «نفت» خواندن، خطاست؛ چرا که این ماده سیاهِ راهبردی، مسیر جهان معاصر و ایران عزیز ما را چنان تغییر داد که همه چیز تاریخش، آغشته به نفت شد. نفت، کشورمان را به گونه ای در پیچ و خم دالان های سیاست، اقتصاد، فرهنگ و روابط بین الملل، حرکت داد که نمی توان نادیده اش گرفت. شناخت تاریخ نفت ایران و جهان اگر چه از طرق مختلف قابل انجام است؛ اما یکی از بهترین راه های آن، خواندن کتاب های تاریخی معتبر و روش مند است. در پرتو توجه به این کتاب هاست که می توانیم از تحولات تاریخ نفت ایران که با تاریخ معاصرمان پیوند عمیقی دارد، با خبر شویم. در مطلب پیش رو و در بخش دوم آن، برخی از این کتاب ها را به شما معرفی می کنیم. سعی کرده ایم نسبت به سال های پیش، از کتاب هایی برایتان بگوییم که تا کنون در «مشعل» مجالی نشده بود تا حرفی از آنها به میان آوریم.
دموکراسی کربنی
رابطه نفت و جامعه، رابطه ای تاریخی و سراسر چالش برانگیز به شمار می رود. این مهم، محور اصلی و درون مایه کتاب «دموکرسی کربنی» نوشته تیموتی میچل است. این کتاب را شهریار خواجیان ترجمه کرده و می توان آن را یکی از مهم ترین کتاب های تاریخ نفت و خاورمیانه معرفی کرد. کتاب، ساختاری کلاسیک و دانشگاهی دارد و منابع آن بسیار ارزنده است. روند تاریخی کتاب «دموکراسی کربنی» بر تحلیل های جامع نویسنده از کلیت حضور نفت در خاورمیانه استوار است و البته در این میان، ایران نیز جایگاه بسیار مهمی در میان تحلیل های کتاب دارد. در پشت جلد این کتاب آمده است: «کتاب حاضر به خواننده کمک می کند در رابطه با سیاست های زیست محیطی، مبارزه برای دموکراسی و جایگاه خاورمیانه در دنیای امروز، به درکی درست دست پیدا کند. میچل سعی دارد با توضیح دموکراسی کربنی، به عنوان گونه مشخصی از سیاست دموکراتیک، محدودیت ها، چالش ها و تاثیرات ایجاد سوخت فسیلی را بر جوامع معرفی کند. این کتاب در هشت فصل نگاشته شده است. «ماشین دموکراسی»، «جایزه سرزمین پریان»، «رضایت حکومت شنوندگان»، «سازوکارهای حسن نیت»، «اقتصاد سوخت»، «خرابکاری»، «بحرانی که هرگز روی نداد» و «مک جهاد» عناوین این هشت فصل هستند. همچنین در بخشی از پیش گفتار کتاب آمده است: «یک ایده چیزی است که در جاهای مختلف تا اندازه ای یکسان باشد ــ یعنی می تواند از بستری به بستر دیگر تکرار شود، خود را از تاریخ، شرایط و ترتیبات مادی محلی رها سازد و به یک انتزاع تبدیل کند، چیزی که به آسانی از جایی به جای دیگر در چمدان خود حمل کند، یا آن را به صورت پاورپوینت از روسیه تا کامبوج و از نیجریه تا عراق ارائه کند و کارکرد آن را به مردم نشان دهد.» به نظر ما با خواندن دقیق این کتاب می توانید به اندازه یک ترم دانشگاهی، مطالب دقیق و ارزنده بیاموزید. شاید کتابی با اسلوب تحلیلی در میان آثار تاریخ نفت ایران و جهان هنوز ترجمه و منتشر نشده باشد.
زندگی نامه و تحولات شخصیتی دکتر مصدق
در تاریخ معاصر ایران شاید کمتر شخصیتی مانند دکتر محمد مصدق، اینقدر مورد توجه تاریخ نگاران و متخصصان رشته های مختلف علوم انسانی قرار گرفته است. او توانست به عنوان یکی از رهبران اصلی نهضت ملی شدن صنعت نفت نه تنها در ایران، بلکه در منطقه و همچنین سطح بین المللی توجه های بسیاری را به خود و خواست و اراده ملت ایران، جلب کند. تحلیل و شناخت شخصیت دکتر مصدق و مجموعه فعالیت های او در پیش از نهضت ملی شدن نفت، در دوران آن و پس از شکست این نهضت بسیار جالب توجه و درس آموز است. برای این منظور سه کتاب جالب توجه و قوی را به شما معرفی می کنیم که تا الان در صفحه تاریخ اشاره به آنها نکرده بودیم. کتاب نخست «اختیارات، اصلاحات و لوایح قانونی دکتر محمد مصدق» نام دارد که مسعود کوهستانی نژاد آن را تالیف کرده است. کتاب حاوی نکات بسیار مهمی درباره شیوه کار و کنش های حقوقی و سیاسی دکتر مصدق است. کتاب دوم «زندگی نامه دکتر محمدمصدق» نام دارد و مصطفی اسلامیه آن را نوشته است. این کتاب تلاش دارد تا با کنکاش در چرایی محبوبیت و شکست مصدق، این شخصیت تاریخ صنعت نفت را به مخاطب خود بشناساند. کتاب سوم «آشوب؛ مطالعه ای در زندگی و شخصیت دکتر محمد مصدق» نام دارد که احمد بنی جمالی آن را تالیف کرده است. این کتاب نیز چنانکه از نامش پیداست، مصدق را در دل بحران جست و جو کرده است. این کتاب تمرکز بسیار بالایی بر تاثیر و تاثر مصدق از دو سال و چند ماه ملی شدن صنعت نفت دارد.
بحران تا بحران (تاریخچه و روزشمار بازار نفت)
تاریخ اقتصاد نفت و تحولات بازار این ماده راهبردی و حیاتی بشر امروز در کمتر کتابی مورد توجه قرار گرفته است. از معدود آثاری که در این باره نوشته شده است «از بحران تا بحران» نام دارد. این کتاب به دقت کوشیده است تا با استفاده از تجربه تاریخی از تحولات بازار نفت و اقتصادی که به واسطه این بازار منطقه ای و بین المللی به وجود می آید، ژرفای تاثیرات صنعت نفت را بر ایران و جهان نشان دهد. از نکات بسیار جالب توجه و برجسته کتاب، معرفی ظرفیت ها و امکانات و محصولات نفت در ایران و جهان است. این کتاب همچنین سازمان هایی را که ارتباط مستقیم و غیر مستقیم با نفت دارند، نیز معرفی کرده است. مخاطب با چنین پیش زمینه ای وارد دنیای تاریخ اقتصاد نفت می شود. پس اگر اصلا اهل صنعت نفت نیستید یا نگرانید که برخی نکات تخصصی را متوجه نشوید، خیالتان راحت باشد با خواندن دقیق و کامل کتاب، هیچ مشکل جدی در فهم آن نخواهید داشت. در بخشی از این کتاب می خوانید: «در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی با افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی، درآمد نفتی ایران نیز به طرز بی سابقه ای افزایش یافت. اما در پی وقوع انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ ایران و عراق، زیرساخت های نفت ایران دچار آسیب های بسیاری شد که کاهش تولید و صادرات را در پی داشت. هم زمان با آغاز دهه ۱۳۷۰ و برطرف شدن عمده مشکلات به وجودآمده، درآمدهای حاصل از فروش نفت رو به افزایش گذاشت. سال ۱۳۷۲ سالی بود که سهم درآمدهای نفتی در بودجه سالانه به اوج خود در بعد از انقلاب رسید. اما...». این کتاب را احمد جزایری تالیف کرده است.
افسانه اقبال
احمد راسخی لنگرودی نویسنده کتاب «افسانه اقبال» چندی پیش در گفت وگو با مشعل دلیل به نگارش در آوردن این کتاب را یک کنجکاوی دور و دراز و ایجاد پرسش های ذهنی در محل کارش دانست. نویسنده که از بازنشستگان با سابقه نفت است، با دقت به جزئیات زندگی و زمانه این شخصیت تاریخ معاصر نفت ایران پرداخته است. شخصیت نگاری های تاریخی، یکی از مشکل ترین حوزه های مطالعات تاریخی است و نویسنده با تجربه بالایی که در نگارش تاریخ نفت داشته به خوبی از پس موضوع برآمده است. با خواندن این کتاب نه تنها منوچهر اقبال، یکی از باسابقه ترین مدیران صنعت نفت ایران را می شناسید، بلکه در اثنای این شناخت به نکات بسیار دقیقی درباره شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تاریخ حیات او پی خواهید برد. از این منظر می توان گفت کتاب «افسانه اقبال» کتابی چند وجهی و چند لایه است که می تواند خواننده خود را با تاریخ نفت ایران از سال 1342 تا 1357 خورشیدی یعنی دوران بلند ریاست اقبال بر نفت ایران آشنا کند. در مقدمه این کتاب آمده است:« منوچهر اقبال در 24 مهر 1288 خورشیدی در خراسان به دنیا آمد. پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در سال 1301 موفق به گرفتن دیپلم شد و در 1305، جهت ادامه تحصیل به فرانسه سفر كرد. او در 1312 از دانشكده پزشكی پاریس فارغ التحصیل شد و در همان سال به ایران بازگشت. وی در 1313 برای درمان رضاشاه، نزد وی رفت. برخی از عنوان ها و شغل های واگذارشده به اقبال عبارتند از: معاونت و ریاست بهداری شهرداری مشهد، ریاست بخش بیماری های عفونی بیمارستان رازی، معاونت وزیر بهداری در دولت قوام السلطنه، وزیر بهداری، وزیر پست و تلگراف، وزیر فرهنگ، وزیر راه، وزیر كشور و استاندار آذربایجان، رهبری حزب ملیون و ریاست دانشگاه تهران. دكتر اقبال در چهارم آذرماه 1356 در مشهد درگذشت. كتاب حاضر، درباره زندگی سیاسی و كارنامه شغلی دكتر منوچهر اقبال به همراه اسناد و تصاویری از وی است».