نگاهی به انقلاب صنعت پتروشیمی در ادامه انقلاب اسلامی ایران
سربلند و مستقل در 42 سالگی
مشعل چهل و دو سال قبل و پس از بزرگترین تحول قرن ، بسیاری از نگاه ها این بود که صنعت نفت پس از انقلاب اسلامی و در ادامه شروع جنگ تحمیلی نمی تواند دوباره روی پای خود بایستد اما آنچه در این سالها رخ داد، داستان مقاومتی شنیدنی است. صنعت نفت ایران با وجود تحریم هایی خصمانه از همان سال های ابتدای انقلاب اسلامی و صدمات بسیاری که در جریان جنگ تحمیلی هشت ساله دید، توانست خود را به روزهای روشن برساند. صنعت پتروشیمی به عنوان یکی از زیرمجموعه های پربار صنعت نفت در این چهار دهه توانسته سهم قابل توجهی در ارتقای جایگاه این صنعت داشته باشد و همزمان سهم خود را از بازار جهانی به دست آورد. صنعت پتروشیمی با وجود نیاز به دانش و تکنولوژی روز دنیا و اهمیت سرمایه گذاری در پروژه های بزرگ ، ابتدا با محدودیت ها و توقف هایی مواجه بود، اما به مرور توانست قدم های بزرگی بردارد.
تا 1404 خیالمان راحت است
می توان اینگونه گفت که صنعت پتروشیمی در ادامه انقلاب اسلامی ، انقلابی را در داخل خود و در صنعت نفت کشور داشت و توانست تحولاتی چشمگیر را ایجاد کند. نگاهی به آمارهای صنعت پتروشیمی این تحولات و تلاش را به خوبی آشکار می کند. در سال 1357 تنها 6 پروژه پتروشیمی در کشور فعال بودند اما حالا این تعداد به 62 مجتمع رسیده و ظرفیت تولید در صنعت پتروشیمی که 42 سال قبل 3 میلیون تن در سال بود تا 1400 قرار است به 100میلیون تن در سال برسد. همچنین در حالی که درآمد ارزی این صنعت 42 سال قبل رقمی چند میلیون دلاری بود قرار است تا پایان 1400 به ۲۵ میلیارد دلار برسد.
این برنامه ریزی چهل ساله تا 1404 در قالب جهش های صنعت پتروشیمی برنامه ریزی شده است. اقدامات توسعه ای ابتدایی که در دهه 70 و 80 اجرایی شد در واقع زیربنای فعالیت های آینده صنعت پتروشیمی بود و از آن به عنوان «جهش اول » صنعت پتروشیمی یاد می کنند. اما از سال 92 تا 1400 که به عنوان «جهش دوم » معرفی شده است ، 42 طرح پیش بینی شد که 27 طرح آن تاکنون برنامه ریزی شده و 17 طرح آن قرار است تا پایان سال 99 تکمیل و راه اندازی شود و ظرفیت تولید هم به 100 میلیون تن در سال برسد. این پروژه ها قرار است در مجموعه با اعتباری بالغ بر 17 میلیارد دلار اجرایی شود.
اما در برنامه «جهش سوم »که از سال 96 تا 1404 پیش بینی و زمانبندی شده ، 28 طرح در نظر گرفته شده که همه این 28 طرح در حال اجرا هستند. بر اساس برنامه ریزی صورت گرفته ظرفیت صنعت پتروشیمی پس از اجرای این طرح ها به ۱۳۳ میلیون تن در سال می رسد. پیش بینی هم این است که این پروزه ها با 23 میلیارد دلار اجرایی شوند. البته این محاسبات با توجه به شرایط فعلی پیش بینی شده است و در صورت باز شدن فضای اقتصادی و رفع تحریم ها و ارتباط با کشورهای خارجی می تواند تغییرات رو به رشدی داشته باشد. همه این برنامه ریزی ها یک خیال راحت را برای صنعت پتروشیمی و صنعت نفت و همه مردم ایران دارد که آینده ای روشن برای آن پیش بینی شده است.
اما از آنجا که صنعت پتروشیمی در این سالها عامل و حامل خبرهای خوش برای مردم ایران بوده است، در آستانه چهل و دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی هم خبرهای خوش خواهد داشت. اگر 10 افتتاح بزرگ و مهم سال جاری تاکنون یعنی پتروشیمی میاندوآب ، پتروشیمی کیمیا پارس خاورمیانه ، متانول کاوه ، کاتالیست لرستان، پتروشیمی هگمتانه ، سولفات پتاسیم ارومیه ، پتروشیمی ایلام ، پتروشیمی بوشهر، پتروشیمی لردگان و مگاپروژه بید بلند خلیج فارس را کنار بگذاریم، تا پایان سال حداقل 8 پروژه دیگر در نوبت افتتاح رسمی هستند. البته به دلیل محدودیت های کرونایی و مشغله پایان سال دولت ممکن است تعدادی از این پروژه ها به ابتدای سال آینده موکول شوند. پروژه هایی مثل پتروشیمی ابن سینا، پتروپالایش کنگان، پتروشیمی مسجد سلیمان، پتروشیمی سبلان ، پتروشیمی آرتا انرژی ، پتروپالایش پارسیان سپهر، اکسیر حلال عسلویه و دی پلیمر آریا مراحل پایانی پروژه خود را می گذرانند و در نوبت افتتاح سال طلایی صنعت پتروشیمی هستند.
طراحی، اجرا و بهره برداری بدون خارجی ها
صنعت پتروشیمی در برهه هایی که فضا برای حضور شرکت های خارجی فراهم بود، با همکاری آنها اجرا می شد. بسیاری از پروژه های بزرگ و مهم در دهه 70 و 80 با کمک و استفاده از دانش فنی شرکت های خارجی به ثمر نشستند و حتی در مواردی با بدقولی شرکت ها در جریان تحریم ها ، پروژه هایی متوقف و ناقص باقی ماندند. در دور جدید تحریم های مستقیم علیه شرکت ها و مدیران نفتی و پتروشیمی بسیاری از شرکت های خارجی که مستقیم و غیرمستقیم در ارتباط با صنعت پتروشیمی بودند مجبور به قطع ارتباط کامل شدند و دوباره صنعت پتروشیمی دست خالی ماند. اما این بار دیگر مثل گذشته متوقف نماند و با توجه به تجربه های قبلی، توان داخلی متخصصان و نیروهای آزموده دانشگاهی توانستند جای خالی شرکت های خارجی را تا حد زیادی پر کنند. روایت های خلاقیت و توانمندی که شرکت های مختلف در حوزه دانش فنی ، تولید انواع کاتالیست ها و بخش های فنی و اجرایی داشته اند، بسیار زیاد و خواندنی است. وزارت نفت در این سالها بارها نسبت به داخلی سازی صنایع و دادن سهم بیشتر به پیمانکاران و نیروهای داخلی و استفاده از تجهیزات ساخت داخل تاکید داشت، اما این موضوع چندان اجرایی نشده بود. در شروع دولت یازدهم و بازگشت مهندس بیژن زنگنه به صنعت نفت، بسیاری از موضوعات مهم و رویکردهای متوقف مانده صنعت نفت دوباره در دستور کار قرار گرفت که یکی از مهمترین آنها تاکید بر ساخت داخل بود.
دوران سخت تحریم چند سال اخیر پتروشیمی ها را تبدیل به مبارزان و جنگجویانی کرده است که اگر در موقعیتی سخت قرار بگیرند، می توانند با کمترین امکانات و در عین محدودیت کارهای بزرگی انجام دهند. یکی از مسائل مهم در ابتدای این مسیر مقاومت ساخت تجهیزات و توان فنی و پژوهشی بود و بخش مهم دیگر ایجاد اعتماد بین صنعتی است که عادت به واردات دارد. تولید کنندگان داخلی در بخش های مختلف باید تلاش کنند تا با فعالیت بیشتر و کیفیت بالاتر اعتماد سازی کنند و به دنبال ایجاد نوآوری همگام با ایجاد اعتماد باشند و این حرکت دوسویه همان مسیری است که ما را در مقابل شرکتهای خارجی حفظ می کند.
در این سال ها شرکت های استارت آپ و دانش بنیان زیادی در صنعت پتروشیمی شکل گرفته و توانسته اند در بخش هایی قفل و ممنوع که در انحصار چند شرکت خارجی بود ، وارد شوند. آنچه امروز توسط متخصصان و جوانان و حمایت بخش خصوصی داخلی اجرایی می شود ، اقداماتی قابل تقدیر و گمنام است که بسیاری از آنها به دلیل شرایط تحریمی بیان نمی شود اما اثرات آن را در نهایت در پیشبرد اهداف و پروژه ها می توان دید.
علاوه بر این موارد باید به نقش بی بدیل صنعت بزرگ پتروشیمی در اشتغال زایی برای کشور تاکید کرد. حالا دیگر در هر گوشه ای از ایران به واسطه شرکتهای بزرگ پتروشیمی ، ردی از فرآورده های نفتی دیده می شود که به واسطه آن جوانان بومی همان منطقه مشغول به کار شده اند. ارزش افزوده هر مجتمع پتروشیمی در نقاط مختلف کشور بسیار زیاد است و اشتغال بالاتر، رشد اقتصادی در آن منطقه و تحولات زیرساختی از جمله تاثیرات این صنعت مهم و راهبردی است.
صنعت پتروشیمی 57 ساله ما، صنعتی جهش یافته است که توانسته موقعیتی تثبیت شده را در بازارهای جهانی و داخلی داشته باشد و همزمان برنامه های امروز و آینده خود را برنامه ریزی کرده است و می تواند در تامین ارز مورد نیاز دولت و حمایت های دیگر برای صنعت نفت راهگشا باشد. این رویکردها در نهایت به جایی رسیده که صنعت پتروشیمی توان اجرای مگا پروژه های چند میلیارد دلاری را دارد و به دنبال راه یافتن به بالادستی صنعت نفت است. صنعت پیشرو پتروشیمی با تلاشی که برای تکمیل زنجیره محصولات پتروشیمی و ارتباط با پایین دستی دارد، تا حد زیادی از خام فروشی محصولات مهم و راهبردی پتروشیمی جلوگیری کرده و جلوی واردات بسیاری از محصولات و یا کاتالیست های کلیدی را گرفته است.