گفت و گو با مديراکتشاف شرکت ملي نفت(بخش اول)
اکتشاف از دل تاریخ
مي گويد در جلساتي که با مديران ديگر دستگاه ها در سطوح بالا و حتي وزراي ديگر داشتم، وقتي مي گفتم نفت در لابه لاي خلل و فرج سنگ ها است، باورشان نمي شد. مي گويد بي اطلاعي مردم از شيوه استخراج نفت را به حساب کم کاري خودمان بايد بگذاريم. سيدصالح هندي، مدير اکتشاف شرکت ملي نفت ايران، فعالان حوزه اکتشاف را به خط شکنان شب اول عمليات تشبيه مي کند، همان ها که در هيچ فيلم و مراسم افتتاحيه اي ديده نمي شوند و براي هيچ يک از افتخارات شان روباني بريده نمي شود، اما موفقيت صنعت نفت در گرو عملکرد موفق آنهاست... قماري که اگر برنده آن باشي، 400برابر سود به همراه دارد. براي مرور تاريخ اکتشاف در ايران و البته خاورميانه، ساعتي را با مدير اکتشاف شركت ملي نفت ايران به گفت وگو نشستيم. مديريتي كه از نخستين روزهاي راه اندازي موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت، همپا و هميار با اين مجموعه پيش آمد و نقشي اثرگذار در شناسايي و گردآوري تجهيزات و اسناد ارزشمند و تاريخي حوزه اکتشاف نفت ايفا کرد. آنچه درپي مي آيد، گفت و گوي مديريت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت، بخش نخست از نظرتان مي گذرد.
سيدصالح هندي حدود 30 سال است که فعاليت خود را در صنعت نفت آغاز کرده است. کارشناسي رشته فيزيک، کارشناسي ارشد در رشته ژئوفيزيک و کارشناسي ارشد در رشته مديريت اجرايي را در کارنامه تحصيلي خود دارد. در اين رابطه مي گويد: «فعاليتم در صنعت نفت از حدود 30 سال قبل و به عنوان تکنسين فني آغاز شد و به تدريج مدارج علمي و فني را کسب کردم. اين شانس را داشتم که مدت زيادي در پژوهشگاه صنعت نفت مشغول به كار بودم و به همين سبب توانستم با اغلب بخش هاي مختلف صنعت نفت در ايران، اعم از پايين دستي و بالادستي آشنا شوم. همانطور كه مي دانيد، پژوهشگاه پايلوت کوچکي از کل صنعت نفت ايران به شمار مي رود. بعد از آن هم در جاهاي مختلفي که مسئوليت داشتم، توانستم تجربه هايم را گسترش بدهم. تحصيلاتم مرتبط با اکتشاف است و دوره کارآموزي ام را هم در مديريت اکتشاف گذراندم. يک سال به صورت مامور در مديريت اکتشاف بودم تا بالاخره اين توفيق حاصل شد که از پايان سال 1394 تا كنون به عنوان مدير اکتشاف در خدمت صنعت نفت باشم».
تاریخ نفت 119 ساله است نه 112 ساله
در مورد تاريخچه مديريت اکتشاف و فعاليت هاي اکتشافي بايد ابتدا از تاريخچه اکتشاف شروع کنيم، در واقع اکتشاف به عنوان مديريت مستقل عمري طولاني ندارد و بعد از انقلاب، در سال 1372 ايجاد شده است. قبل از آن مديريت اکتشاف و توليد فعاليت داشت که تاريخچه آن را هم در ادامه خواهم گفت. البته بهتر است به جاي واژه «اكتشاف» به معناي پرده برداري و کنارزدن، از واژه «پي جويي» که کلمه مناسب تري است استفاده شود.اينکه رويداد تاريخي 5 خرداد 1287 آغاز اکتشاف نفت در ايران است، از نظر تاريخ نگاري به يک اصلاح نياز دارد، چرا که در حقيقت در پنجم خرداد آن سال، اولين اکتشاف موفق در خاورميانه اتفاق افتاد، نه اولين اکتشاف و توجه به اين نکته، تاريخچه صنعت نفت ايران را حداقل 7 سال کهن تر مي کند.به عبارتي فعاليت هاي اکتشافي در کشور از سال 1280 خورشيدي آغاز شد و در سال هاي 1286 و 1287 خورشيدي نتيجه اين فعاليت ها به ثمر رسيد. قديمي ترين فعاليت هاي اکتشافي کشور در ميادين چياسرخ و ماماتين که در منطقه نفت شهر کنوني واقع شده است، انجام شد. اين فعاليت ها با فناوري آن زمان موفقيت آميز نبود، تا اينکه در 5 خرداد 1287، چاه منطقه نفتون در مسجدسليمان به نتيجه رسيد.پس مي توانيم بگوييم که صنعت نفت ايران در حال حاضر 119 ساله است، نه 112 ساله، چرا که نمي توانيم اولين کشف موفق و اقتصادي نفت را سرآغاز فعاليت صنعت نفت قرار دهيم، بلکه از آنجا که فعاليت هاي اکتشافي شروع شده است، تاريخ آن بايد محاسبه شود.
بی اطلاعی برخی وزرا از نحوه اکتشاف نفت
نفت علاوه بر اينکه يک منبع انرژي محسوب مي شود، همه تحولات زندگي مان را تحت تاثير قرار داده و حتي مباحث فرهنگي، سياسي، اجتماعي، تاريخي و... به شدت از نفت متاثر بوده است.چه خوب و چه بد، سرنوشت ايران در يکصد سال گذشته با نفت پيوند خورده و پيش رفته تا به اينجا برسيم، بنابراين خوب است که ملت ايران به دانسته هاي خود را از نفت بيفزايند. تصور مي کنم دانش عمومي مردم از نفت بسيار پايين است که دليل آن هم مي تواند کم کاري خود صنعت نفت باشد، چراکه آنقدر سرگرم مسائل فني و تخصصي مربوط به خود بوده که فرصت اين کار برايش پيش نيامده است.جا دارد صنعت نفت براي هر سال از مقطع ابتدايي، حداقل يک درس در کتاب ها داشته باشد. باور کنيد من در جلساتي که با مديران ديگر دستگاه ها در سطوح بالا و حتي وزراي ديگر داشتم، وقتي مي گفتم نفت در لابه لاي خلل و فرج سنگ ها است، باورشان نمي شد، بنابراين فکر مي کنم اين کم کاري از شرکت ملي نفت است که مردم اطلاعات کمي درباره نفت دارند. البته منصفانه است بگوييم اقداماتي در اين زمينه شده، ولي کافي نبوده است.
گذری کوتاه بر قراردادهای اکتشاف نفت
براي بيان تاريخچه صنعت نفت و اکتشاف، لازم است اشاره اي هم به قراردادها شود، چرا که ناصرالدين شاه قاجار، در نخستين قرارداد نفتي در سال 1251 خورشيدي، امتياز کشف و استخراج کليه معادن و مخازن را به يک انگليسي واگذار کرد که البته به خاطر فشارهاي سياسي از داخل و خارج کشور در آن زمان موجب شد تا اين قرارداد اجرايي نشود.به دنبال آن در سال هاي 1263 تا 1268 خورشيدي مجددا با چند نفر هلندي قراردادهايي بسته شد، ولي عملا هيچ يک از آنها هم به مرحله اجرا نرسيد تا اين که در سال 1280 شمسي بين مظفرالدين شاه و «دارسي» قراردادي امضا شد و امتياز پي جويي (اکتشاف)، استخراج و بهره برداري از نفت سراسر ايران (به غير از 5 استان شمالي کشور) به دارسي واگذار و فعاليت هاي زمين شناسي و توليد نقشه هاي زمين شناسي پس از آن آغاز شد. با امکانات و دشواري هاي آن زمان، عمليات حفاري در چند نقطه از جمله چياسرخ در شمال قصرشيرين، ماماتين و چندين حفاري ناموفق ديگر بين سال هاي 1283 تا 1286 خورشيدي انجام شد که ناموفق بود، تا اينکه بالاخره آقاي رينولدز از سال 1286 حفر چاه در ناحيه نفتون مسجدسليمان را آغاز کرد و در ساعت 5/4 بامداد روز 5 خرداد 1287 شمسي (26 مي 1908 ميلادي) در اوج نااميدي و دستوري که براي رها کردن فعاليت حفاري گرفته بود، با فوران چاه نفت در مسجدسليمان، نخستين کشف موفق در ايران در عمق 350 تا 360 متري که عمق کمي محسوب مي شود، رقم خورد. از اين تاريخ به بعد صنعت نفت نه فقط در ايران که در خاورميانه به منصه ظهور رسيد و فعاليت آن هر روز گسترش يافت.
نفت ایران قبل از ملی شدن
از کشف نفت در مسجدسليمان تا زماني که نفت ايران ملي شد، تمامي فعاليت هاي نفت و گاز، شامل اکتشاف، توليد و توسعه ميادين بدون اين که خود ايراني ها هيچ نقشي در آن داشته باشند، توسط خارجي ها انجام مي شد و اين روند تا سال 1329 و هم زمان با ملي شدن صنعت نفت، ادامه داشت. در واقع تا پيش از ملي شدن صنعت نفت دو برهه مهم داشتيم، يکي از سال 1288 تا سال 1311 خورشيدي که شرکت نفت انگليس و پرشيا در صنعت نفت فعاليت مي کرد و کشف ميدان نفتي مسجدسليمان و ميدان نفتي هفتگل در سال 1307 از مهم ترين و اصلي ترين فعاليت هاي اين شرکت بود. کشف ميدان بزرگ هفتگل سبب شد حرکت چرخ صنعت نفت با قدرت بيشتري ادامه يابد.اما در برهه دوم بين سال هاي 1312 تا سال 1329 خورشيدي، شرکت نفت ايران و انگليس و به تعبير آنها شرکت نفت انگليس و ايران شکل گرفت و در اين دوره چند کشف بزرگ و مهم اتفاق افتاد که مي توان به ابر ميدان گچساران و آغاجاري اشاره کرد. کشف اين ميادين با حجم کلان نفت درجا، جهشي را در توليد نفت ايجاد کرد، به طوري که به دليل عظمت، پرفشاري و جوان بودن، از برخي چاه هايي که در اين مناطق بودند روزانه حدود 100 هزار بشکه نفت استخراج مي شد، در حالي که در حال حاضر مياديني داريم که در مجموع روزانه 10 الي 15 هزار بشکه نفت توليد مي کنند.
عصر کنسرسیوم و کشف ابرمیدان ها
از همان روزهايي که به ملي شدن صنعت نفت نزديک مي شديم، شرکت سهامي نفت ايران زيرنظر سازمان برنامه (معادل برنامه و بودجه فعلي) تشکيل شد، اما به غير از برخي کارهاي مطالعاتي که خارج از حيطه قراردادي شرکت نفت ايران و انگليس بود، کار مهمي انجام نمي داد و بيشتر به کارهاي مطالعاتي و تهيه نقشه هاي زمين شناسي مي پرداخت. چرخ صنعت نفت چرخيد تا به ملي شدن اين صنعت در سال 1329 رسيد. در اين سال با تاسيس شرکت ملي نفت ايران، شرکت نفت ايران و انگليس خلع يد شد. متأسفانه از شروع فعاليت شرکت ملي نفت خيلي نگذشته بود که با شکل گيري کودتا دولت مصدق شکست خورد و کنسرسيوم نفت ايران توسط هفت خواهران نفتي در سال 1333 تاسيس شد و به عنوان شريک ايران تا سال 1352 پابرجا بود، برخي از اين شرکت ها از جمله اسکو، شل، بي پي، تگزاکو و شورون همچنان فعال هستند و به کار خود ادامه مي دهند. در اين مدت هم اکتشافات قابل توجهي توسط کنسرسيوم انجام شد و شايد بتوان گفت که طلايي ترين دوران اکتشاف ايران در همين دوره 20ساله بود و ميدان هاي خيلي بزرگي مانند بهرگانسر (به عنوان نخستين اکتشاف دريايي در سال 1340 توسط شرکت نفت ايران و ايتاليا)، اهواز، مارون، رگ سفيد، آب تيمور و ابرميدان گازي کنگان کشف شد که همچنان از گاز آن به مقدار قابل توجهي بهره مي بريم.البته خود شرکت ملي نفت هم بعد از تشکيل و به موازات کنسرسيوم فعاليت هاي اکتشافي محدودي در خارج از ناحيه قراردادي کنسرسيوم انجام مي داد و با آنکه به قول معروف گوشت لخم دست کنسرسيوم بود، شرکت ملي نفت هم ميدان هاي قابل توجهي کشف کرد، براي مثال در سال 1335 ميدان البرز در حدفاصل تهران و قم کشف شد که متأسفانه آن اتفاق آتش گرفتن چاه ها رخ داد و چون مهار آن موفقيت آميز نبود، منجر به از دست رفتن آن ميدان شد.
در سال 1337 نيز ميدان سراجه قم کشف شد که اين ميدان همچنان در حال توليد است و براي ذخيره سازي گاز هم از آن استفاده مي شود. همچنين ميدان گازي «تنگه بيجار» نزديک کرمانشاه در سال 1344 کشف شد که البته ذخاير گازي اين ميدان مرغوب نيست. در همين دوران و در سال 1348 ميدان خانگيران در شمال شرق ايران کشف شد که به دليل فاصله زياد با منابع اصلي نفت و گاز کشور، بسيار کمک کننده بود. مشهد به دليل وجود همين ميدان گازي، جزو نخستين مناطقي بود که پيش از انقلاب گاز شهري در آن مورد استفاده قرار گرفت، همينطور شيراز هم به خاطر حضور در کنار ميادين بزرگ گازي مثل آغار، دالان و کنگان قبل از انقلاب گازرساني شده بود. ميادين کوچک ديگري مانند سعادت آباد و سروستان نيز در سال هاي 1352 و 1354 کشف شد که اين اقداماتي بود که شرکت ملي نفت در کنار کشف هاي بزرگ کنسرسيوم انجام داد.
ادامه دارد...