عید فطرو نقش آن در تحولات فردی و اجتماعی
در فرهنگ اسلامي اولين روز ماه شوال به عنوان عيد فطر و جشن بازگشت به فطرت معين شده است، زيرا مسلمانان روزه دار در طول ماه رمضان با ارتباط هاي پي در پي با خداوند متعال و استغفار از گناهان به تصفيه روح و جان خويش همت گماشته و از تمام آلودگي هاي ظاهري و باطني که بر خلاف فطرت آن هاست، خود را پاک کرده و به فطرت واقعي خود بر مي گردند. اميرمؤمنان علي(ع) نيز از همين زاويه به عيد فطر مي نگرد و با اشاره به روز عيد مي فرمايد: «انما هو عيد لمن قبل الله صيامه وشکر قيامه وکل يوم لا يعصي الله فهو عيد؛ اين عيد کسي است که خدا روزه اش را پذيرفته و نماز او را ستوده است و هر روز که خدا نافرماني نشود، آن روز عيد است».
مراتب روزه داران در عيد فطر
بدون ترديد تک تک مسلمانان با فرا رسيدن عيد سعيد فطر نوعي شادي و لذت دروني در خود احساس مي کنند، اما استقبال مسلمانان از روز عيد فطر يکنواخت و مساوي نيست، زيرا هر کسي نسبت به معرفت و ايمان خود به اين عيد بزرگ و با عظمت مي نگرد و از آن بهره مي گيرد. زمينه ها، ذهنيت ها، مراتب ايمان و عوامل ديگري در نگرش و انگيزه افراد دخالت دارد. به همين جهت عارف واصل ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي(قدس سره) روزه داراني را که به عيد سعيد فطر وارد مي شوند، به پنج گروه تقسيم مي کند و نوع نگرش آنان رانسبت به اين روز با عظمت توضيح مي دهد. ايشان در مورد پايين ترين مراتب استقبال کنندگان از عيد فطر مي نويسد: «گروهي از روزه داران حقيقت روزه را نشناخته اند و با زحمت و تکلف از خوردن و آشاميدن و ساير مبطلات خود داري مي کنند و اين را نوعي طاعت مي شمارند و خود را منت دار خداوند مي دانند. آنان از اعضا و جوارح خود مراقبت نکرده و با دروغ و غيبت و بهتان و افترا و دشنام، به آزار ديگران پرداخته و زحمات خود را هدر مي کنند و نزد خداي عالميان منزلتي ندارند، مگر اينکه حضورشان در روز عيد براي حسن ظن به عنايت خداي بزرگ باشد و در نمازگاه خود در روز عيد فطر از گناهان استغفار کرده و طلب آمرزش کنند» وي عالي ترين مرتبه استقبال کنندگان از عيد فطر را از آن روزه داران عارفي مي داند که لذت نداي خداي «جل جلاله»، رنج گرسنگي و تشنگي و شب زنده داري را از ياد آنان برده و با شوق و شکر بلکه با وجد و سکر (5) آن را پيشواز کرده، در سرعت سير و سلوک و پيشروي به سوي خير، جديت به خرج داده و از عمق جان به نداي رب الارباب لبيک گفته اند. خداوند متعال اعمال را از اين گروه به حسن قبول مي پذيرد و آن ها را به مقام قرب نزديک مي کند و در پيشگاه صدق در جوار خود با اوليا و اصفيا مي نشاند و از «جام اوفي» به آن ها مي چشاند و به مقام «او ادني» مي رساند. آري، در حقيقت در سحرگاه عيد فطر اولياي الهي با حضرت حق چنين نجوا دارند:
اي عيد عاشقان به حقيقت جمال تو
هر لحظه عيديي رسدم از وصال تو
عيد کسان غره شوال و عيد من
آن ساعتي بود که ببينم جمال تو
تعظيم شعائر اسلامي
خداوند متعال مي فرمايد: «ومن يعظم شعائر الله فانها من تقوي القلوب »؛ «هر کس شعائر الهي را بزرگ دارد، اين کار نشانه تقواي دل هاست» تعظيم شعائر الهي يکي ديگر از ويژگي هاي عيد سعيد فطر است. شعار تکبير و تهليل و تحميد و تقديس، از جمله اعمالي است که به روز عيد جلوه خاصي مي بخشد. يک مسلمان بايد از راه هاي مختلف نداي حياتبخش توحيد را به گوش جهانيان برساند، که يکي از آن راه ها بيان شعارهاي مذهبي است. رسول خدا (ص) مي فرمايد: «زينوا اعيادکم بالتکبير؛ عيدهاي خود را با [شعار] تکبير زينت دهيد» و در حديث ديگري مي فرمايد: «زينوا العيدين بالتهليل والتکبير والتحميد والتقديس؛ عيدهاي فطر و قربان را با شعارهاي لا اله الا الله و الله اکبر و الحمدلله و سبحان الله زينت دهيد » پيامبر اکرم(ص) خود نيز چنين مي کرد. آن حضرت در روز عيد فطر از منزل بيرون مي آمد و تا رسيدن به مصلا با صداي بلند، شعار «لا اله الا الله » و «الله اکبر» سر مي داد و حتي در ميان خطبه ها و قبل و بعد از آن با صداي رسا اين کلمات را تکرار مي کرد. حضرت رضا(ع) در مورد علت تکبيرهاي زياد در روز عيد فطر مي فرمايد: «تکبير، تعظيم و بزرگداشت خداوند متعال است و نوعي تشکر از هدايت ها و نعمت هاي پروردگار جهانيان مي باشد.
حل مشکلات اقتصادي و اجتماعي
در مورد ابعاد اقتصادي و اجتماعي عيد فطر مي توان به پرداخت زکات فطره به عنوان عاملي ارزشمند براي فقر زدايي، توسعه اقتصادي و حل مشکلات اجتماعي در جامعه اسلامي اشاره کرد. افزون بر اينکه در کنار کمک به فقرا، موارد مصرف ديگري نيز براي زکات فطره در اسلام منظور شده است که از جمله آنها احياي روحيه همياري و تعاون، رسيدگي به وضع بهداشتي، درماني و فرهنگي مسلمانان است. از زکات فطره مي توان قرض بدهکاران حقيقي و افرادي را که در راه معصيت و خلاف بدهکار نشده اند، پرداخت کرد. در ساختن مسجد، مدرسه، پل ها و راه ها و بيمارستان ها و برطرف کردن ساير نيازهاي مسلمانان نيز مي توان از اين بودجه مردمي استفاده کرد. همچنين با اين بودجه مي توان باورهاي ديني و اعتقادات مسلمانان ضعيف الايمان را تقويت کرد و کساني را که در معرض شبهات و وسوسه هاي دشمنان قرار دارند، ياري کرد. مسلمانان با عمل به اين موارد که با پرداخت زکات فطره انجام مي شود، در حقيقت به بخشي از دعاهاي ماه رمضان - که در مدت يکماه بعد از نماز زمزمه مي کردند، در روز عيد فطر جامه عمل مي پوشانند. گذشته از اينها، پرداخت زکات فطره که با نيت عبادت و تقرب به خداوند متعال انجام مي شود، نوعي بهره گيري از ماديات براي رسيدن به معنويات است. به اين دليل گفته اند که قبول روزه موکول به پرداخت زکات فطره است، چرا که دادن زکات موجب جدايي از تعلقات مادي و هواهاي دنيوي و نفساني است و انسان مؤمن براي دوام فطرت الهي خويش و بازگشت به عهد فطري «الست » از هر آنچه رنگ تعلق دارد، بايد رها و آزاد باشد و زنجير ماديات را از پاي خود برکند تا سبک بال به سوي خداوند گام نهد. همچنانکه امام علي(ع) فرمود: «تخففوا تلحقوا؛ سبکبال باشيد تا [به مقصد] برسيد.» رسيدن به وصال حق باگران باري و تعلقات بسيار سازگار نيست. خداوند متعال مي فرمايد: «قد افلح من تزکي وذکر اسم ربه فصلي »؛ «همانا رستگار شد کسي که [با پرداخت زکات، ] خود را تزکيه کرد و آنکه نام پروردگارش را ياد کرده و سپس نماز خواند.» يکي از مصاديق اين آيه، عيد فطر و زکات فطره است. در روايات آمده است که رسول خدا(ص) روزهاي عيد فطر قبل از رفتن به مصلي همواره فطره را تقسيم مي کرد و اين آيه را مي خواند.
سياست و نماز عيد
در طول تاريخ، اجتماع روز عيد فطر آنچنان مهم و تحول آفرين بوده که رهبران سياسي نيز از آن بهره گرفته اند. در اين مورد مي توان از حرکت سياسي ابومسلم خراساني و شورش وي عليه دستگاه خلافت بني اميه نام برد. وي به سليمان بن کثير دستور داد به اقامه نماز عيد فطر و ايراد خطبه بر عليه امويان بپردازد. سليمان نيز انقلاب و شورش عليه سلطنت اموي را در خطبه نماز عيد فطر اعلام کرد؛ به اين ترتيب آنان در سال 129ق در روز عيد فطر در شهرهاي ماوراء النهر به پا خاسته و قيام خود را اعلام کردند و در مدت کوتاهي سلسله بني اميه را منقرض ساختند.
تقويت وحدت مسلمانان
اجتماع روز عيد فطر مي تواند در پيوند و همدلي مسلمانان نقش آفرين باشد. آنان در گردهمايي روز عيد فطر و قرار گرفتن در کنار هم، از نظرات، مشکلات و گرفتاري هاي همديگر آگاه مي شوند. در اين گردهمايي بغض ها و کينه ها به دوستي و همدلي تبديل مي شود و مؤمنان در يک صف واحد احساس اتحاد و نزديکي بيشتري به همديگر مي کنند. عيد فطر از سويي حکايت از پيوند معنوي انسان با خداي خويش دارد و از سوي ديگر، حکايت گر ارتباط وي با هم کيشان خود است. حضرت سجاد(ع) روز عيد فطر را روز جشن و شادي و اجتماع و همياري مسلمانان نسبت به يکديگر مي داند و مي فرمايد: «اللهم انا نتوب اليک في يوم فطرنا الذي جعلته للمؤمنين عيدا وسرورا ولاهل ملتک مجمعا ومحتشدا؛ پروردگارا! ما به سوي تو برمي گرديم در روز عيد فطرمان که آن را براي اهل ايمان روز عيد و شادي و براي اهل ملت خودت روز اجتماع و همياري قرار دادي » حضرت رضا(ع) در مورد نقش عيد فطر در تحولات معنوي، اقتصادي و اجتماعي جامعه مي فرمايد: «انما جعل يوم الفطر العيد، ليکون للمسلمين مجتمعا يجتمعون فيه ويبرزون لله عزوجل فيمجدونه علي ما من عليهم، فيکون يوم عيد ويوم اجتماع ويوم زکات ويوم رغبة ويوم تضرع و... فاحب الله عزوجل ان يکون لهم في ذلک مجمع يحمدونه فيه ويقدسونه؛ روز فطر، عيد مقرر شده تا مسلمانان در اين روز گرد هم آيند و براي خداوند ظهور کنند و او را به خاطر نعمت هايش تعظيم کنند. پس اين روز، روز عيد، روز اجتماع، روز فطر، روز زکات، روز رغبت و روز تضرع و... است. پس خداوند بزرگ دوست دارد که مسلمانان در چنين روزي اجتماعي داشته و در آن، او را ستايش کرده و مقدس بدارند.»
روز بازگشت به فطرت
آري روز ترک گناه و فاصله گرفتن از زشتي ها و پليدي ها و روز غلبه بر شياطين، روز عيد است. عيد فطر روز بازگشت به فطرت است، اين معنا رامي توان از لغت «عيد فطر» هم فهميد، چرا که «عيد» به معناي بازگشت و «فطر» به معناي «فطرت و طبيعت» است. مسلمانان در اين روز در اثر يک ماه ضيافت و مهماني خداوند به صفاي باطن دست يافته و در حقيقت، شخصيت واقعي خويش را باز يافته اند، آري، فطرت پاک انسان در طول سال در اثر غبارهاي جهل و ناداني و غفلت به انواع گناهان و معصيت ها مبتلا شده و از حقيقت خود دور مي شود و در نتيجه دچار خدا فراموشي مي شود. اما با فرا رسيدن ماه مبارک رمضان، انسان مسلمان در پرتو فضاي معنوي آن ماه و تلاش هاي خويش به يک زندگي نوين دست مي يابد که مي توان آن را «بازگشت به خويشتن » ناميد. در روز عيد فطر گوئي يک مسلمان از نو متولد مي شود، چرا که طبق گفتار اميرمؤمنان (ع)، روزه داران در شب عيد فطر از تمام آلودگي ها و پليدي ها پاک شده اند و کمترين پاداش خود را که پاکي و پاکيزگي است، دريافت کرده اند. آن حضرت چنين مي فرمايد: «واعلموا عبادالله! ان ادني ما للصائمين والصائمات ان يناديهم ملک في آخر يوم من شهر رمضان: ابشروا عباد الله! فقد غفر لکم ما سلف من ذنوبکم فانظروا کيف تکونون فيما تستانفون؛ اي بندگان خدا! بدانيد که کوچکترين چيزي که براي مردان و زنان روزه دار است، اين است که فرشته اي در روز آخر ما مبارک رمضان به آن ها ندا مي دهد: اي بندگان خدا! بشارتتان باد که [خداوند متعال ] تمام گناهان گذشته شما را آمرزيد، پس بنگريد که بعد از اين چگونه عمل خواهيد کرد» شيخ مفيد مي نويسد: اينکه روز اول ماه شوال عيد اهل ايمان قرار داده شده است، به خاطر اين است که آنان براي قبولي اعمالشان در ماه رمضان خوشحال هستند و از اينکه خداوند متعال گناهان شان را بخشيده و بر عيب هاي آنان پرده کشيده و مژده و بشارت از طرف خداوند رسيده است که ثواب هاي بسياري براي روزه داران عطا خواهد کرد و از اينکه مؤمنين در اثر تلاش هاي شب و روز ماه مبارک رمضان چند مرحله به قرب الهي نزديک شده اند، حالت سرور و نشاط دارند. در اين روز غسل معين شده و اين علامت پاکي از گناهان است؛ عطر زدن و بوي خوش استعمال کردن و لباس زيبا و تميز پوشيدن و زير آسمان نماز خواندن همه اش علامت شادي و سرور و از روي حکمت است.